برای شناخت مقامات انبیاء علیهم السلام لازم است درکی از توحید و مقامات نبوّت داشته باشیم. جایگاه امامت و ولایت در نظام دنیایی بعد از جایگاه نبوّت و توحید است و توحید اصل تمام جایگاه های معنوی در عالم است. از این جهت هر مقدار ما مسئله ی توحید را بهتر درک کنیم، جایگاه نبوت و امامت بهتر درک می شود.

مراتب توحید
مسئله ی توحید در 3 شأن مطرح می شود:
1- توحید افعالی
توحید افعالی شئون مختلفی دارد:
«اللَّهُ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ»
هر خلقت و هر فعلی که در عالم ظهور پیدا می کند، منشأ آن خداست.
«إِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتينُ» [1]
رزق به معنای تأثیر گذاری چیزی در بقاء موجودی است که به آن «بقای تکوینی» می گویند. مثلاً تأثیر گذاری غذا بر سلامتی، استنشاق کردن از هوا و... بنابراین رزق به معنای وسیع منشأ آن خداست.
اینها شئون توحید افعالی است که هر چه تحقّق پیدا می کند، به توحید افعالی برمی گردد.
«یَسْأَلُهُ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ» [2]
این آیه بیان کلیِ توحید افعالی از خداوند متعال است.

2- توحید اسماء و صفاتی
فعل الهی همواره از کمالات وجودی اش سرچشمه می گیرد. صفت خالقیت به قدرت، علم و حکمت الهی تکیه می کند. این اوصاف کمالیه ی حق بیانگر این است که هر موجودی یک پشتوانه ی اسماء و صفاتی دارد که به اسماء و صفات الهی بر می گردد. بنابراین هر موجودی، هر صفت کمالی که دارد به خداوند متعال بر می گردد.

3- توحید ذاتی
صفت و فعل به ذات تکیه می کند. به عنوان مثال سخن گفتن انسان، فعل اوست و به اراده و علم که صفت اوست تکیه می کند.
پس همه ی موجودات به نوعی دارای این 3 شأن توحید هستند. فعل، صفت و ذات، ظهور ذات و صفات الهی هستند. یعنی هر موجودی که هستی دارد، هستی اش به هستی خداست.
خداوند متعال در قرآن کریم به صورت خطاب به انسان می فرماید:
«یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَی اللَّهِ...» [3]
فقیر بودن در شئون هستی مربوط به همه ی موجودات است که خداوند متعال از آن به عبودیت تکوینی (فراگیر) تعبیر می کند.
«إِن کُلُّ مَن فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمَنِ عَبْدًا...» [4]
منشأ عبودیت تکوینی این است که او همواره مُفیض وجود است.

مخلَصین
کسانی که برای خدا انتخاب می شوند (الذین استخلصتهم لنفسک و دینک) کسانی هستند که به این مراتب توحیدی راه پیدا کرده باشند و حقیقت توحید افعالی، توحید اسماء و صفاتی و توحید ذاتی را درک کرده باشند. مخلصین کسانی هستند که از همه ی آلودگی های اعتقادی، عملی و اخلاقی پاک شده باشند و زمینه ی وجودی شان را به گونه ای قرار داده اند که خدا در وجودشان تصرف خاصّ کند که از آن تعبیر به «اخلاص» می شود. بنابراین خدا در آنها دگرگونی ایجاد می کند و آنها را به مقام «قرب الهی» می رساند. مقام قرب الهی این است که شخص به این درک برسد که در عالم منشأ اثر همه ی موجودات جز یک حقیقت نیست و آثار همه به او تکیه می کند.

این از شئون توحید افعالی است که خداوند متعال به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بیان می کند.
مخلصین کسانی هستند که به چنین درک های شهودی از عالم توحیدی راه پیدا کرده اند و یافته اند که خداوند متعال در همه ی آثار وجودی موجودات، منشاء اولیه است. انبیاء علیهم السلام کسانی هستند که ما را به خدایی که همیشه در کارها است دعوت می کنند. بنابراین مرحله اول دعوت این است که وجود چنین خدایی را باور کنیم و نهایت دعوت این است که یک چنین حقایقی را درک کنیم.
«...قُلْ هذِهِ سَبیلی اَدْعُوا اِلَی اللّهِ عَلی بَصیرَةٍ اَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنی» [6]
من دعوت به خدا می کنم. کدام خدا؟
1- به خدایی که «کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»: مربوط به فعل خداوند متعال است.
2- به خدایی که «انّه قداحاط بکلّ شیء علماً» و «انّه علی کل شیء قدیر» : مربوط به صفات الهی است که قدرت خداوند با وجود موجودات ظهور پیدا می کند.
3- حقیقت مطلقی که «وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ...» [7]: مربوط به بی نهایت بودن ذات اقدس الهی است.
بنابراین «استخلصتهم لنفسک» یعنی اینها به این حقایق توحیدی رسیده اند. «و دینک» نیز مقام وساطت

آیت الله تحریری