معنای لغوی و اصطلاحی
به نام خالق هستی بخش، خدایی که اراده¬اش در راستای مصالح بندگان است، حکیم خبیری که سعادت و نیک بختی انسان را می¬خواهد و برای تحقّق این امر مهم هر آنچه را انسان بدان نیازمند است فراهم آورده است. سپاس بیکران پروردگاری که برای هدایت و نجات بشر، انبیاء را مبعوث نمود و با ارسال رسل و انزال کتب، راه و رسم زندگی صحیح را به انسان¬ها آموخت. حمد بی¬پایان خدایی را که با بعثت پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) و فرو فرستادن کامل¬ترین دین و نزول کتاب هدایت قرآن کریم، بر انسان¬ها منّت نهاد و با قرار دادن اهل بیت پیامبر (صلوات الله علیهم) به عنوان جانشینان او، هدایت را در میان جامعه بشری جاودانه نمود. صلوات و سلام خداوند بر رسول اکرم و نبیّ خاتم و دودمان پاکش، که به حقّ، وجود و حیات انسانی ما، مرهون آن بزرگواران است.
* تعریف
برای آن که پژوهش و تحقیق مناسبی نسبت به موضوع بحث صورت بگیرد و تلاش علمی قابل قبولی به انجام برسد لازم است موضوع، از جهت لغت و اصطلاح به روشنی تعریف شود تا خواننده محترم با درک درست موضوع، به درستی بتواند بحث را دنبال کند و به نتیجه مطلوب برسد.
معنای لغوی رجعت
در مقاییس اللغه آمده است: رجع: يدلّ على ردّ و تكرار. تقول رجع يرجع رجوعا: إذا عاد. و راجع الرجل امرأته؛ کلمه رجع دلالت بر برگشت و تکرار دارد، و وقتی می¬گویی رجع یرجع یعنی بازگشت، و راجع الرجل امرأته یعنی مرد از طلاق بازگشت و به زنش مراجعه کرد. (معجم مقاییس اللغة، ج2، ص490)
راغب می¬گوید: الرُّجُوعُ: العود إلى ما كان منه البدء، فَالرُّجُوعُ: العود، و الرَّجْعَةُ و الرِّجْعَةُ في الطّلاق، و في العود إلى الدّنيا بعد الممات، و يقال: فلان يؤمن بِالرَّجْعَة؛ الرُّجُوع يعنى بازگشت به هر آنچه كه آغاز و شروع از آن جا بوده،پس رجوع- همان بازگشتن است.رَجْعَة: هم در طلاق بکار مى‏رود و هم در بازگشت به دنيا پس از مرگ. مى‏گويند: فلان يُؤْمِن بِالرَّجْعَة: (او به رجعت باور دارد). (المفردات، ص343)
طریحی می¬گوید: الرجعة بالفتح هي المرة في الرجوع بعد الموت بعد ظهور المهدي ع، و هي من ضروريات مذهب الإمامية... و فلان يؤمن بالرجعة: أي بالرجوع إلى الدنيا بعد الموت؛ رجعت با فتحه «را» رجوع بعد از مرگ است بعد از ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه)، و این از ضروریات مذهب امامیه (شیعه) است.... و فلان يؤمن بالرجعة یعنی به بازگشت به دنیا بعد از مرگ ایمان دارد. (مجمع البحرين، ج‏4، ص335)
در همه کتب لغت به این معنا اشاره شده است.
تذکّر؛ با دقت در کلمات لغت¬شناسان، دو نکته روشن می¬شود: 1- برگشت به نقطه شروع، بنابر این باید نقطه آغازینی باشد. 2- تداعی معنای رفتن، برگشتن جایی قابل تصور است که قبل از آن رفتن و یا جدا شدن اتفاق افتاده باشد.
رجعت در اصطلاح
مراد از رجعت در اصطلاح کلام: بازگشت گروهی از مردگان به این جهان در زمان ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
* گفتار علما
در اینجا مناسب است گفتار برخی از علما و دانشمندان شیعه را یادآور شویم. در بيان علما دو مطلب روشن مي¬شود: تعريف رجعت از نظر شيعه، اعتقاد به آن به عنوان يكي از آموزه¬هاي تشيع.
مرحوم علامه مجلسی پس از آن که روایات بحث رجعت را بیان می¬کند، در ادامه و در بخش «تذییل» به اظهار نظر پرداخته و کلمات برخی از بزرگان را ذکر می¬کند، که به آن اشاره می¬کنیم.
تزییل؛ اى برادر! گمان نمى‏كنم كه بعد از نقل آن همه آيات و رواياتى كه درباره اثبات رجعت براى تو نقل كردم، هنوز در عقيده به رجعت شك داشته باشى. بايد بدانى كه رجعت مسأله‏ايست كه شيعيان در تمام اعصار بالاتفاق معتقد به آن بوده‏اند، و ميان آن¬ها همچون آفتاب نيم¬روز مشهور و معلوم بوده است، چنان كه آن را به شعر درآورده و در تمام شهرهاى خود در مقام مناظره با مخالفين (اهل تسنن) بدان استناد مى‏جستند، و مخالفين هم آن¬ها را بدين عقيده سرزنش مي¬نمودند، و در كتاب¬هاى مربوطه ثبت كرده‏اند....ولى كسى كه ايمان به ائمه اطهار دارد چگونه در مطلبى كه قريب دويست روايت بطور تواتر از چهل و چند نفر از محدثين بزرگ و موثق و علماى اعلام در بيش از پنجاه كتاب آن¬ها نقل شده است، ترديد مي¬كند؟! علماى بزرگى مانند ثقة الاسلام كلينى، شيخ صدوق، شيخ طوسى، سيد مرتضى، نجاشى، كشى، عياشى، على بن ابراهيم قمى، سليم بن قيس هلالى، شيخ مفيد.
شيخ صدوق‏؛ ایشان در کتاب «اعتقادات» مي¬نويسد: اعتقاد ما درباره رجعت صحيح است. به دليل آيه شريفه «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ»؛ و داستان عزيز «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلى‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها» (بقره/259)؛ و مانند (بقره/56)، و پيغمبر (صلّى اللَّه عليه و آله و سلم) فرمود آنچه در اين امت است طابق النعل بالنعل مثل همانهاست كه در امت¬هاى پيشين وى داده است.
شيخ مفيد؛ ایشان در كتاب «ارشاد» در بخش علامات ظهور قائم آل محمد (صلوات الله علیهم) مي¬نويسد: و از جمله مردگان از قبرهاى خود بيرون آمده به دنيا برمي¬گردند.
و نيز در ضمن مسائلى كه از «سارى» از وى پرسيده‏اند، راجع به رجعت نوشت: و اين كه امام فرموده هر كس ايمان به رجعت ما نداشته باشد از ما نيست، مقصود رجعتى است كه ايمان به آن اختصاص به آل محمد (صلّى اللَّه عليه و آله و سلم) دارد به اين معنى كه خداوند مردمى از امت پيغمبر (صلّى اللَّه عليه و آله و سلم) را بعد از مردن و پيش از روز قيامت زنده مي¬گرداند و اين عقيده خاندان پيغمبر و از معتقدات شيعيان آنهاست و قرآن مجيد هم گواه بر آنست.
سيد مرتضى‏؛ شيخ مفيد در كتاب «ارشاد» مي¬نويسد: سيد مرتضى (رضى اللَّه عنه) در پاسخ مسائلى كه از شهر «رى» از وى پرسيده‏اند، فرموده است: عقيده شيعه اماميه درباره رجعت آنست كه خداوند متعال در موقع ظهور امام زمان مهدى (عليه السّلام) مردمى از شيعيان آن حضرت را كه قبلا مرده بودند، به دنيا برمي¬گرداند تا به ثواب يارى او و مشاهده دولت آن حضرت فائز گردند. همچنين مردمى از دشمنان آن حضرت را نيز زنده مي¬گرداند، تا از آن¬ها انتقام گيرد. و آن¬ها نيز از مشاهده ظهور حق و بالا گرفتن دين پيروان حق، زجر بكشند.
سيد بن طاوس‏؛ ایشان در كتاب «سعد السعود» بعد از نقل كلام شيخ طوسى از «تفسير تبيان» در ذيل آيه «ثُمَّ بَعَثْناكُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» در جواز اعتقاد به رجعت به دليل اين آيه شريفه مي¬گويد: شيعه و سنى حشر مردگان را كه همان رجعت است در كتب خود نقل كرده‏اند. از جمله حميدى (دانشمند معروف اهل تسنن) در كتاب «جمع بين صحيحين» از ابو سعيد خدرى روايت كرده كه پيغمبر فرمود: روش و شيوه امت¬هاى پيش وجب به وجب و ذرع به ذرع بعينه درباره شما نيز جارى خواهد شد،.... وقتى مخالفين ما از اهل سنت و غيرهم اين گونه موضوعات را نقل كرده و در كتاب¬هاى خود نوشته‏اند، چرا حاضر نيستند قبول كنند كه علماى اهل بيت دوباره به دنيا برگردند و براى چه از روايات ائمه اطهار در خصوص رجعت اظهار تنفر مي¬كنند؟! (بحارالانوار، ج53، ص122)
علامه طبرسی؛ اخبار بسيارى دلالت دارند بر اين كه خداوند در زمان قيام حضرت مهدى (عجل الله تعالی فرجه) گروهى از آن¬ها كه مرده‏اند، زنده مى‏كند. بعضى از رجعت كنندگان از دوستان و شيعيان مهدى (علیه السلام) هستند كه ثواب نصرت و كمك او نصيبشان مى‏شود و به دولت مهدى شاد مى‏شوند. بعضى ديگر از دشمنانش هستند كه براى گرفته شدن انتقام از ايشان برمي¬گردند تا عذاب دنيا بچشند و بدست شيعيان كشته شوند و از قدرت و شوكت مهدى (علیه السلام) احساس سرافكندگى و حقارت كنند. هيچ عاقلى شك ندارد كه اين كار مقدور خداوند متعال است و محال نيست. نظير آن را خداوند در امت¬هاى گذشته هم انجام داده و قرآن گواه آن است. مثل داستان عزير و غير آن كه در جاى خود ذكر كرده‏ايم. روايت صحيح از پيامبر عاليقدر است كه: هر چه در بنى اسرائيل روى داده، در امت من هم روى مي¬دهد. حتى اگر يكى از آن¬ها داخل خانه مارمولك شده باشد، شما هم داخل مى‏شويد. (مجمع البیان، ج7، ص367، ذیل آیه 83 سوره نمل)
شیخ حرّ عاملی؛ مراد از رجعت زنده شدن بعد از مرگ و قبل از قیامت است و همین معنا نیز از لفظ رجعت به ذهن خطور می¬کند و علما به آن تصریح دارند. (ایقاظ الهجعة بالبرهان علی الرجعة، باب دوم)
علامه طباطبایی؛ روايات ائمه اهل بيت (علیهم السلام) نسبت به اصل رجعت متواتر است، به حدى كه مخالفين مساله رجعت، از همان صدر اول اين مساله را از مسلمات و مختصات شيعه دانسته‏اند، و تواتر با مناقشه و خدشه در تك تك احاديث باطل نمى‏شود، علاوه بر اين كه تعدادى از آيات قرآنى و روايات كه در باب رجعت وارد شده دلالتش تام و قابل اعتماد است، مانند آيه «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآياتِنا».
و رواياتى كه رجعت را اثبات مى‏كند هر چند آحاد آن با يكديگر اختلاف دارند، الا اينكه با همه كثرتش (كه در سابق گفتيم متجاوز از پانصد حديث است) در يك جهت اتحاد دارند، و آن يك جهت اين است كه سير نظام دنيوى متوجه به سوى روزى است كه در آن روز آيات خدا به تمام معناى ظهور ظاهر مى‏شود، روزى كه در آن روز ديگر خداى سبحان نافرمانى نمى‏شود، بلكه به خلوص عبادت مى‏شود، عبادتى كه مشوب و آميخته با هواى نفس نيست، عبادتى كه شيطان و اغوايش هيچ سهمى در آن ندارد، روزى كه بعضى از اموات كه در خوبى و يا بدى برجسته بودند، يا ولىّ خدا بودند، و يا دشمن خدا، دوباره به دنيا بر مى‏گردند تا ميان حق و باطل حكم شود.
(المیزان، ج2، ص106، ذیل آیه210 از سوره بقره)
تفسیر نمونه؛ رجعت از عقائد معروف شيعه است و تفسيرش در يك عبارت كوتاه چنين است: بعد از ظهور مهدى (عجل الله تعالی فرجه) و در آستانه رستاخيز گروهى از مؤمنان خالص و كفار و طاغيان بسيار شرور به اين جهان بازمى‏گردند، گروه اول مدارجى از كمال را طى مى‏كنند، و گروه دوم كيفرهاى شديدى مى‏بينند. (تفسیر نمونه، ج15، ص550)
تذکر؛ برخی معنای رجعت را بازگشت دولت عدل الهی و ظهور امام زمان گفته¬اند.
مرحوم شیخ طبرسی می¬گوید: با اين همه گروهى از اماميه، آيات و اخبار رجعت را تأويل برده‏اند به اين كه مراد، بازگشت دولت و امر و نهى است نه بازگشت اشخاص و زنده شدن مردگان. اينان اخبار رجعت را تأويل برده‏اند به گمان اين كه رجعت با تكليف منافات دارد. اما اين مطلب صحيح نيست. زيرا رجعت از كسى سلب اختيار نمي¬كند و چنين نيست كه افراد را به انجام واجبات و ترك محرمات مجبور سازد. (مجمع البیان، ج7، ص367، ذیل آیه 83 سوره نمل)
در ادامه کلام ایشان باید افزود 1- رجعتی که در امت¬های گذشته تحقّق یافته و در روایات به آن اشاره شده و رجعت در امت اسلامی به آن تشبیه شده، رجعت مردگان با بدن¬های مادی دنیایی است. 2- حکمت و آثاری که در روایات برای رجعت ذکر شده مانند بازگشت مؤمنان برای لذت بردن از دولت حق و بازگشت کفار برای انتقام گرفتن از آنان، با این معنا سازگاری ندارد. 3- این معنا مورد انکار عامه (اهل سنت) نیز که مخالف سرسخت رجعت هستند نمی¬باشد، زیرا آنان نیز ظهور مهدی آل پیامبر (صلوات الله علیهم) را به عنوان مصلح قبول دارند هرچند می¬گویند در آخرالزمان به دنیا می¬آید. 4- علمای اهل لغت عامه نیز این معنا را نگفته¬اند. اینان در معنای رجعت چنین آورده¬اند: راغب در مفردات: و الرَّجْعَةُ و الرِّجْعَةُ في الطّلاق، و في العود إلى الدّنيا بعد الممات، و يقال: فلان يؤمن بِالرَّجْعَةِ؛ رَجْعَة: هم در طلاق بكار مى‏رود و هم در بازگشت به دنيا پس از مرگ. می-گویند: فلان يُؤْمِن بِالرَّجْعَة: (او به رجعت باور دارد) ابن منظور در لسان العرب و صاحب النهایه فی غریب الحدیث می¬گویند: الرَّجْعةُ: مذهب قوم من العرب في الجاهلية معروف عندهم، و مذهب طائفة من فِرَق المسلمين من أُولي البِدَع و الأَهْواء، يقولون: إِن الميت يَرْجِعُ إِلى الدنيا و يكون فيها حيّاً كما كان، و من جملتهم طائفة من الرَّافضة. رجعت مذهب گروهی از عرب در جاهلیت بود، و مذهب برخی از فرقه¬های مسلمانان که می¬گویند مرده زنده شده و به دنیا برمی¬گردد، و از آنان هستند شیعیان. (در ذیل کلمه رجع)