خروج دجال
در بعضی از روایات شیعه نیز به خصوصیات خروج دجال – محل، زمان و ...- اشاره اجمالی شده است. اگرچه تعداد این روایات اندک است –و بیشتر روایات تنها به خروج او اشاره کرده اند-، سعی می کنیم به تفکیک به این موارد اشاره نماییم:
مکان خروج
در بیشتر روایات وارده محل خروج دجال مشرق معرفی گردیده است:
«و من ذلك ما رواه وهب بن منبّه عن ابن عبّاس قال: قال رسول اللَّه ص: لمّا عرج بي إلى السماء ناداني ربّي: يا محمّد، إنّي أقسمت بي و أنا اللَّه الذي لا إله إلّا أنا أن ادخل الجنّة جميع امّتك إلّا من أبى، ... إذا رفع العلم و كثر الجهل...، فهناك اظهر خسفا بالمشرق و خسفا بالمغرب، ثمّ يظهر الدجّال بالمشرق» [1]

البته در برخی دیگر، از سرزمین خراسان به طور خاص نیز نام برده شده است:
«بصائر الدرجات مُعَاوِيَةُ بْنُ حُكَيْمٍ ... عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَلْخٍ فَقَالَ لَهُ يَا خُرَاسَانِيُّ تَعْرِفُ وَادِيَ كَذَا وَ كَذَا قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ تَعْرِفُ صَدْعاً فِي الْوَادِي مِنْ صِفَتِهِ كَذَا وَ كَذَا قَالَ نَعَمْ قَالَ مِنْ ذَلِكَ يَخْرُجُ الدَّجَّالُ . . .»[2]
«ذكر السليلي و رويناه من كتاب‏ تذييل محمد بن النجار ... قال رسول اللّه (ص) يخرج الدجال من قبل المشرق من مدينة يقال لها خراسان يتبعه أقوام كأن وجوههم المجان المطرقة.»[3]
البته به طور نادر در روایاتی محل ظهور و خروج دجال سجستان[4]، کرمان[5] و یا بصره[6] نیز نام برده شده است. در روایت معروف امام علی (ع) در مورد دجال نیز، اصفهان به عنوان محل خروج او معرفی گردیده است.[7]
زمان خروج
در مورد زمان ظهور و خروج دجال روایاتی که به طور صریح زمان آن را بیان نماید و همزمانی یا قبل و بعد بودن آن با سایر حوادث را بیان کند، کمتر دیده می شود. تنها در برخی روایات، این حادثه یکی از آخرین حوادث وارد بر امت اسلامی شمرده شده است:
«و ذكر نعيم عن عبد اللّه بن عمر أنه قال ملاحم الناس خمس قد مضت ثنتان و ثلاث في هذه الأمة ملحمة الترك و ملحمة الروم و ملحمة الدجال ليس بعد ملحمة الدجال ملحمة.»[8]
البته با توجه به عبارات برخی روایات که ظهور دجال و سپس نزول عیسی (ع) و جدال ایشان و نیز نزول عیسی (ع) و نمازگذاری او با امامی از عترت پیامبر (ص) در آنها بیان شده است، می توان برداشت نمود که ظهور دجال همزمان با دو مورد دیگر است:
«تفسير فرات بن إبراهيم ... عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع ... خَيْثَمَةُ سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يَعْرِفُونَ اللَّهَ مَا هُوَ وَ التَّوْحِيدَ حَتَّى يَكُونَ خُرُوجُ الدَّجَّالِ وَ حَتَّى يَنْزِلَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عَلَيْهِمَا الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ مِنَ السَّمَاءِ وَ يَقْتُلَ اللَّهُ الدَّجَّالَ عَلَى يَدَيْهِ وَ يُصَلِّيَ بِهِمْ رَجُلٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ ...»[9]
البته قابل ذکر است روایتی در کتاب اعلام الوری ذکر شده که مشعر به این مطلب است که خروج دجال پس از ظهور و حکومت مهدی( ع) صورت می گیرد:
«قَالَ وَ أَخْبَرَنِي الْمُفِيدُ ... قَالَ كُنْتُ يَوْماً عِنْدَ الرَّشِيدِ فَذُكِرَ الْمَهْدِيُّ وَ مَا ذُكِرَ مِنْ عَدْلِهِ فَأُطْنِبَ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ الرَّشِيدُ أَحْسَبُكُمْ تَحْسَبُونَهُ أَبِي الْمَهْدِيَ‏ حَدَّثَنِي ... أَنَّ النَّبِيَّ قَالَ لَهُ يَا عَمِّ يَمْلِكُ مِنْ وُلْدِي اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً ثُمَّ تَكُونُ أُمُورٌ كَرِيهَةٌ شَدِيدَةٌ عَظِيمَةٌ ثُمَّ يَخْرُجُ الْمَهْدِيُّ مِنْ وُلْدِي يُصْلِحُ اللَّهُ أَمْرَهُ فِي لَيْلَةٍ فَيَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ يَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ يَخْرُجُ الدَّجَّال»[10]
مردم در زمان خروج دجال
در مورد احوال مردم و شرایط زمان خروج دجال روایاتی در کتب شیعه دیده می شود که اکثرا به هدم دین و کمرنگ شدن اصول اسلام در جامعه اشاره دارند:
كِتَابُ الْمُحْتَضَرِ، ... عَنْ وَهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ رَفَعَهُ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّهُ لَمَّا عُرِجَ بِي رَبِّي جَلَّ جَلَالُهُ أَتَانِي النِّدَاءُ ... قُلْتُ إِلَهِي فَمَتَى يَكُونُ ذَلِكَ فَأَوْحَى إِلَيَّ عَزَّ وَ جَلَّ يَكُونُ ذَلِكَ إِذَا رُفِعَ الْعِلْمُ وَ ظَهَرَ الْجَهْلُ وَ كَثُرَ الْقُرَّاءُ وَ قَلَّ الْعَمَلُ وَ كَثُرَ الْفَتْكُ وَ قَلَّ الْفُقَهَاءُ الْهَادُونَ وَ كَثُرَ فُقَهَاءُ الضَّلَالَةِ الْخَوَنَةُ وَ كَثُرَ الشُّعَرَاءُ وَ اتَّخَذَ أُمَّتُكَ قُبُورَهُمْ مَسَاجِدَ وَ حُلِّيَتِ الْمَصَاحِفُ وَ زُخْرُفَتِ الْمَسَاجِدُ وَ كَثُرَ الْجَوْرُ وَ الْفَسَادُ وَ ظَهَرَ الْمُنْكَرُ وَ أَمَرَ أُمَّتُكَ بِهِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ اكْتَفَى‏ الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ صَارَتِ الْأُمَرَاءُ كَفَرَةً وَ أَوْلِيَاؤُهُمْ فَجَرَةً وَ أَعْوَانُهُمْ ظَلَمَةً وَ ذَوُو الرَّأْيِ مِنْهُمْ فَسَقَةً وَ عِنْدَ ذَلِكَ ثَلَاثَةُ خُسُوفٍ خَسْفٌ بِالْمَشْرِقِ وَ خَسْفٌ بِالْمَغْرِبِ وَ خَسْفٌ بِجَزِيرَةِ الْعَرَبِ وَ خَرَابُ الْبَصْرَةِ عَلَى يَدَيْ رَجُلٍ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ يَتْبَعُهُ الزُّنُوجُ وَ خُرُوجُ وَلَدٍ مِنْ وُلْدِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ ع وَ ظُهُورُ الدَّجَّالِ يَخْرُجُ بِالْمَشْرِقِ مِنْ سِجِسْتَانَ ...»[11]
البته می توان گفت این روایات بیان کننده همان احوال و اوضاع آخرالزمان و مردم آن دوره است که در روایات دیگر شیعی هم به آنها اشاره شده است.
قابل ذکر آن است که در برخی روایات اشاره شده که بیشتر یاران دجال را یهودیان تشکیل می دهند[12]. البته در روایاتی نیز از اولاد زنا و صاحبان طیلسان سبز (پارچه ‌‌ای که بر سر و دوش می ‌اندازند- چادر) [13] و یا زنان، یهودیان و اعراب [14] به عنوان بیشترین پیروان دجال نام برده اند.
دجال و ابن صائد
در مورد ارتباط دجال و ابن صائد و تطبیق این دو باهم یا خلاف آن، در کتب شیعی به عکس کتب عامه سخن چندانی به میان نیامده است. در طی بررسی هایی که صورت گرفت، تنها در دو مورد این مطلب در روایات کتب شیعی مشاهده گردید؛ مورد اول در حدیثی است که در آن دیدار پیامبر (ص) با شخصی بیان شده که البته نام شخص در متن روایت نیامده ولی مشابه همین جریان در کتب عامه در مورد دیدار پیامبر (ص) با ابن صائد دیده می شد. البته الفاظ روایت و استفاده از واژه "حدثنا" این حدس را تقویت می کند که این روایت از کتب عامه نقل شده است:
«وَ قَدْ أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِ الْحَدِيثِ بِأَصْبَهَانَ ... عَنِ ابْنِ عُمَرَ قَالَ إِنَّ النَّبِيَّ ص صَلَّى ذَاتَ يَوْمٍ الْفَجْرَ بِأَصْحَابِهِ ثُمَّ قَامَ مَعَ أَصْحَابِهِ حَتَّى أَتَى بَابَ دَارٍ بِالْمَدِينَةِ وَ طَرَقَ الْبَابَ فَخَرَجَتْ إِلَيْهِ امْرَأَةٌ فَقَالَتْ مَا تُرِيدُ يَا أَبَا الْقَاسِمِ فَقَالَ ص يَا أُمَّ عَبْدِ اللَّهِ اسْتَأْذِنِي لِي عَلَيْهِ قَالَتْ يَا أَبَا الْقَاسِمِ مَا تَصْنَعُ بِعَبْدِ اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنَّهُ لَمَجْهُودٌ فِي عَقْلِهِ يُحْدِثُ فِي ثَوْبِهِ وَ إِنَّهُ لَيُرَاوِدُنِي عَلَى الْأَمْرِ الْعَظِيمِ فَقَالَ اسْتَأْذِنِي لِي عَلَيْهِ قَالَتْ أَ عَلَى ذِمَّتِكَ قَالَ نَعَمْ وَ قَالَتِ ادْخُلْ فَدَخَلَ‏ فَإِذَا هُوَ فِي قَطِيفَةٍ يُهَيْنِمُ فِيهَا فَقَالَتْ أُمُّهُ اسْكُتْ وَ اجْلِسْ هَذَا مُحَمَّدٌ قَدْ أَتَاكَ فَسَكَتَ وَ جَلَسَ فَقَالَ لِلنَّبِيِّ ص مَا لَهَا لَعَنَهَا اللَّهُ لَوْ تَرَكَتْنِي لَأَخْبَرْتُكُمْ أَ هُوَ هُوَ فَقَالَ لَهُ النَّبِيُّ مَا تَرَى قَالَ أَرَى حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ أَرَى عَرْشاً عَلَى الْمَاءِ فَقَالَ قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بَلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ فَمَا جَعَلَكَ اللَّهُ فِي ذَلِكَ أَحَقَّ مِنِّي فَلَمَّا كَانَ فِي الْيَوْمِ الثَّانِي صَلَّى بِأَصْحَابِهِ الْفَجْرَ ثُمَّ نَهَضَ وَ نَهَضُوا مَعَهُ حَتَّى طَرَقَ الْبَابَ فَقَالَتْ أُمُّهُ ادْخُلْ فَدَخَلَ فَإِذَا هُوَ فِي نَخْلَةٍ يُغَرِّدُ فِيهَا فَقَالَتْ لَهُ أُمُّهُ اسْكُتْ وَ انْزِلْ هَذَا مُحَمَّدٌ قَدْ أَتَاكَ فَسَكَتَ فَقَالَ لِلنَّبِيِّ ص مَا لَهَا قَاتَلَهَا اللَّهُ لَوْ تَرَكَتْنِي لَأَخْبَرْتُكُمْ أَ هُوَ هُوَ فَلَمَّا كَانَ الْيَوْمُ الثَّالِثُ صَلَّى بِأَصْحَابِهِ الْفَجْرَ ثُمَّ نَهَضَ وَ نَهَضُوا مَعَهُ حَتَّى أَتَوْا ذَلِكَ الْمَكَانَ فَإِذَا هُوَ فِي غَنَمٍ يَنْعِقُ بِهَا فَقَالَتْ لَهُ أُمُّهُ اسْكُتْ وَ اجْلِسْ هَذَا مُحَمَّدٌ قَدْ أَتَاكَ فَسَكَتَ وَ قَدْ كَانَتْ آيَاتٌ نَزَلَتْ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ مِنْ سُورَةِ الدُّخَانِ فَقَرَأَهَا بِهِمُ النَّبِيُّ ص فِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ ثُمَّ قَالَ اشْهَدْ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ بَلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ فَمَا جَعَلَكَ اللَّهُ بِذَلِكَ أَحَقَّ مِنِّي فَقَالَ النَّبِيُّ ص إِنِّي خَبَأْتُ لَكَ خَبِيئاً فَمَا هُوَ قَالَ الدَّخُّ الدَّخُّ فَقَالَ النَّبِيُّ ص اخْسَأْ اخْسَأْ إِنَّكَ لَنْ تَعْدُوَ أَجَلَكَ وَ لَنْ تَبْلُغَ أَمَلَكَ وَ لَنْ تَنَالَ إِلَّا مَا قُدِّرَ لَكَ‏ ثُمَّ قَالَ النَّبِيُّ لِأَصْحَابِهِ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا وَ قَدْ أَنْذَرَ قَوْمَهُ الدَّجَّالَ وَ إِنَّ اللَّهَ أَخَّرَهُ إِلَى يَوْمِكُمْ هَذَا فَمَهْمَا تَشَابَهَ عَلَيْكُمْ مِنْ أَمْرِهِ فَإِنَّ رَبَّكُمْ لَيْسَ بِأَعْوَرَ وَ إِنَّهُ يَخْرُجُ عَلَى حِمَارٍ عَرْضُ مَا بَيْنَ أُذُنَيْهِ مِيلٌ يَخْرُجُ وَ مَعَهُ جَنَّةٌ وَ نَارٌ وَ جَبَلٌ مِنْ خُبْزٍ وَ نَهَرٌ مِنْ مَاءٍ أَكْثَرُ أَتْبَاعِهِ الْيَهُودُ وَ النِّسَاءُ وَ الْأَعْرَابُ يَدْخُلُ آفَاقَ الْأَرْضِ كُلَّهَا إِلَّا مَكَّةَ وَ لَابَتَيْهَا وَ الْمَدِينَةَ وَ لَابَتَيْهَا»[15]
عبارات انتهایی روایت حاوی مطالبی در مورد دجال است که کم و بیش در روایات دیگر گفته شده است. مورد دوم که به طور صریح در آن به تطبیق دجال و ابن صائد اشاره شده، روایت معروفی از امام علی (ع) در مورد دجال است که در آن امیرالمؤمنین (ع) به بیان ویژگی های دجال می پردازند و ما در انتهای این فصل روایت را به طور کامل می آوریم.