اصلاح در روابط اجتماعی, ره آورد ظهور منجی- بخش پنجم
اصلاح روابط اجتماعی پس از ظهور
آن چه پيش از اين گفتيم, چهره گسل خرده و از هم گسيخته روابط اجتماعی در سال های پيش از ظهوربود. اما سوال مهم اين است که آيا روابط اجتماعی با اين چهره به هم ريخته تا چه زمانی پايدار خواهد بود؟ آيا امکان دگرگونی و تحول و اصلاح آن وجود ندارد؟ اگر دگرگونی ممکن است,کی, چگونه و بدست چه کسی ايجاد خواهد شد؟
عقيده ما اين است که وضعيت روابط اجتماعی دگرگون خواهد شد. اين چهره, ناسازگار با طبيعت بشر و زندگی اجتماعی اوست, از اين رو پايدار نخواهد ماند. اين دگرگونی ها با ظهور امام زمان(ع) صورت خواهد پذيرفت و چهره زيباتری از روابط اجتماعی انسان ها که سازگار با طبيعت اوست, بوجود خواهد آمد. امام مهدی(ع) برای اصلاح روابط اجتماعی ابتدا از اصلاحات بنيادين يعنی اصلاح در بينش ها و گرايش ها, تلاش خود را آغاز خواهند کرد. و در مراحل بعد به کوشش های اصلاح گرايانه خود در مورد تک تک آسيب در روابط اجتماعی, خواهند پرداخت. ما در ذيل به هم به اصلاحات کلان و هم به اصلاحات موردی حضرت اشاره می کنيم:
اصلاح بينش ها
در فرهنگ اسلامی, عقل بگونه ای خاص تفسير شده است. درقاموس اسلام, عقل نيرويي است که انسان را به پرستش خداوند و کارهای نيکی که سبب ساز بهره مندی از نعمت های الهی است, فرا می خواند. «العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»(54) در اين انديشه, عقل سرمايه ای الهی است که خداوند به همه انسان ها ارزانی داشته تا در سايه سار آن , هرآن چه مصلحت دنيايي و آخرتی او را تامين می کند, باز شناخته و از انديشه ها و کنش هايي که آينده او را به خطر می اندازد, خود را وارهاند. به گفته انديشمندان, فرق بين انسان و ساير حيوانات, نيروی تعقل و تفکر است. در جای جای قرآن نيز انسان ها ترغيب شده اند تا از اين نيروی خدادادی استفاده بهينه نمايند. اما متأسفانه بايد گفت که در بسياری از انسان ها, اين نيرو تحت تاثير نيروهای شهوت و غضب از پرتوافکنی بازمانده و زمينه ای ايجاد می شود که انسان ها در کنش های فردی و اجتماعی خود آن چنان که بايد, رفتار نکنند. در اين فرايند نيروی خرد آدمی در زير رسوبات فکری و خرافات و کنش های نادرست پنهان می شود و درک ناب و زلال انسانی بی فروغ می گردد و انسان ها کجروی را در اثر کج انديشی آغاز می کنند. از اين رو برای جهت دهی درست به روابط اجتماعی بايد اصلاح را از خرد و انديشه آغاز کرد. بايد غبارهای شهوانی و هواهای نفسانی را که بر چراغ عقل نشسته است, زدود تا در سايه نورافشانی آن به بازسازی الگوهای صحيح کنش های فردی و اجتماعی, دست يافت. انديشمندان «برای اصلاح يک اجتماع فاسد, نخست ايده و افکار و اعتقادات نادرست آنان را تغيير می دهند, زيرا تا انقلابی در افکار پيدا نشود, نمی توان انتظار اصلاحات عميق در جنبه های عملی داشت.» (55) علی(ع) اين روش اصلاح گرايانه را يکی از روش های پيامبران بزرگ الهی در اصلاح جوامع دانسته اند.«فبعث فيهم رسله و واتراليهم انبياءه ليستادوهم ميثاق فطرته و يثيروا لهم دفائن العقول.»(نهج البلاغه/خطبه1) «خداوند پيامبران خود را مبعوث کرد (و هراز چندگاه متناسب با خواسته های انسان) رسولان خود را پی در پی اعزام کرد تا وفاداری به پيمان فطرت را از آنان باز جويند..... وتوانمندی های پنهان شده عقل ها را آشکار سازند.»
در آموزه ای دينی وارد شده است که پس از ظهور نيز همين برنامه دنبال خواهد شد. چراغ عقل فروزان و غبارهای تيره از ساحت خرد انسانی زدود خواهد شد. به عبارت روشن تر يکی از برنامه های اصلاح گرايانه امام زمان(ع) در ساخت روابط اجتماعی, ارتقا سطح فکری انسان ها و روشن کردن چراغ عقل است تا در سايه سار آن بشر بتواند الگويي از روابط اجتماعی برای خود برگزيند که تامين کننده مصلحت دنيوی و اخروی او باشد. امام باقر(ع) در اين خصوص می فرمايند: «اذا قام قائمنا وضع يده علی رئوس العبادفجمع به عقولهم و اکمل به اخلاقهم. (56) زمانی که قائم ما بپاخيزد, دست خويش را بر سربندگان خواهد کشيد کشيده و اينگونه, انديشه آنان را جمع و اخلاقشان را تکامل می بخشد.»
بشر امروز اگر از نيروی عقلانی خود به درستی استفاده می کرد و ابرهای تيره را از آسمان آن می زدود, روابط اجتماعی اش بگونه ای ديگر رقم می خورد. ضعف روابط اجتماعی بشر پيش از ظهور را بايد در ضعف عقلانيت او دانست. از اين رو در تفسير ارزش ها نيز بدون همراهی انديشه قدم بر می دارند و عقلانيت را در عقلانيت ابزاری و دنيايي خلاصه می کنند. و بسی روشن است که دست عقلانيت ابزاری, کوتاه تر از آن است که به ساحت مصلحت های واقعی انسان دست يازد. اما پس از ظهور که خرد ناب انسانی جايگاه خود را باز می يابد, الگوی روابط اجتماعی نيز شکل نوينی به خود خواهد گرفت. کنش ها به گونه ای سازمان می يابند که تأمين کننده سعادت اين دنيايي و آخرتی انسان باشند. با رشد تربيت و تكامل عقل، كينه ها به محبت و دوستي تبديل مي شود و روابط اجتماعي براساس انسان دوستي شكل مي گيرد. در نتيجه، اخلاق نيكو در جامعه بشري گسترش مي يابد.
نکته ای که در پايان اين بخش شايسته است بيان شود اين است که از آن جايي که عقلانيت صحيح در سايه دينداری ممکن خواهد بود، جامعه اصلاح شده پس از ظهور جامعه ای ديندار و کنش هايش معطوف به ايمان به خدا و معاد خواهد بود.زيرا روشن است «برای اصلاح يک جامعه و نجات آن از آتش ظلم و ستم و ارتقای سطح عقلانيت انسان ها, تقويت پايه های ايمان به خدا و معاد دو شرط ضروری و اساسی است. چرا که بدون ايمان به خدا, احساس مسئوليت از وجود انسان برچيده می شود و بدون توجه به معاد, ترس از ميان خواهد رفت, وبه اين ترتيب اين دو پايه اعتقادی, پايه تمام اصلاحات اجتماعی است.»(57)
اصلاح گرايش ها
قرآن کريم يکی از برنامه های اصلاحی پيامبران خدا را تزکيه روح و روان انسان ها دانسته و آن را مرحله آغازين و پيش شرط هرگونه اصلاح, معرفی کرده است. (آل عمران/164) زيرا در سايه سار تصفيه و پاکی روح است که رفتارها و کنش های انسانی, رنگ و بوی الهی به خود می گيرد. در روايات اسلامی نيز وارد شده است که سيره و سنت امام مهدی(ع), همان سيره و سنت رسول اعظم (ص) خواهد بود(58) از اين رو تربيت و پرورش روح انسان و توجه به اخلاق و فضايل معنوی از اساسی ترين برنامه های ظهور است. روشن است که يکی از ابعاد مهم و زيربنايی در ساختن جامعه عدالت گرا, راهيابی و نفوذِ عدالت در درون روح افراد و برقراری عدل و تعادل اخلاقی و تربيتی در ميان آحاد جامعه است. بدين جهت است که تربيت معنوی و تصحيح اخلاق افراد در حدّ بالا و آرمانی در دوران ظهور به عنوان يکی از اساسی ترين اهداف اصلاحی, از سوی امام زمان پيگيری خواهد شد. شعارهای مهم امام -که از جمله آنها حق جويي و عدالت خواهی است- در پرتو تربيت درست و تصحيح اخلاق و برقراری تعادل باطنی به عمق انديشه و سويدایِ دل مردم نفوذ کرده و محور گرايش ها و گزينش های آنان قرار می گيرد.(59)
امام زمان بر اصلاح رفتارهای مردم جامعه پس از ظهور از اين نقطه زيربنايي- اصلاح در گرايش ها- تلاش خود را آغاز می کنند تا بتوانند ديگر الگوهای اصلاحی خود را بر اين بنيان, بنا نهند. زيرا انسانی که از بعد روحی و روانی رشد يافته باشد, برای پذيرش عدالت, حق طلبی, مهرورزی, ايثار و فداکاری و مسئوليت پذيری, از زمينه و ظرفيت بيشتری برخوردار خواهد بود. در روايات نيز به اين مساله اشاره شده است. به عنوان نمونه در برخی روايات وارد شده است که شهروندان جامعه مهدوی به يکديگر دروغ نمی گويند و به واسطه تلاش های اصلاحی گرايانه حضرت, دروغ از جامعه رخت برمی بندد. پيامبر اسلام(ص) می فرمايند:«به يمحق الله الکذب و يذهب الزمان الکَلِب (60) بدست مهدی(ع) خداوند دروغ گويي را (در روابط اجتماعی) محو می کند و روزگارِ آزمندی (سختی و فشار) را به سرمی آورد.
با توجه به اين مطلب که دروغ گويي يکی از بزرگترين رذايل اخلاقی و سرمنشأ بسياری از مشکلات و آسيب های فردی و اجتماعی است که به تيرگی و اخلال در روابط اجتماعی می انجامد. اهميت اصلاح در گرايش های اخلاقی در آرمان شهر مهدوی به روشنی هويدا می شود. آرمان شهر مهدوی در عين اينکه شهر عدالت, رفاه و امنيت است, محيطی برای ظهور و بروزِ فضايلِ بلند انسانی نيز هست. در آن محيط انسان های صالح تربيت می شوند تا جامعه ای آرمانی بنا نهاده شود. در آن فضا, انسان ها نه تنها به غنای اقتصادی بلکه به غنای روحی نيز دست می يابند. در کنار اتمام نعمت به اکمال اخلاق و فضايل انسانی نيز خواهند رسيد.
پيامبر (ص) در وصف روزگار مهدي (ع) فرمود: «و يجعل الله الغني في قلوب هذه الامة».(61) «خداوند بي نيازي و غنا را در دلهاي اين امت پديد آورد»
حرص و آز ريشه بسياري از تجاوزها و ستم هاي مالي و غيرمالي است. عدالت مهدوي در عرصه تربيت، انسان ها را از اين رذيله, پاك ساخته و به گوهر غنا و بي نيازي مي آرايد و بدين‌ سان راه را براي بسياري از خوبي ها و صفات نيك مي گشايد.
بنابراين عدالت مهدوي در عرصه روابط فرد با ديگران، ضامن اخلاق و ارزش هاي اخلاقي است و اين از مهمترين و ارزشمندترين آثار عدالت است. امام زمان پيش و بيش از هر چيزی به اصلاح اخلاق و گرايش ها می پردازند و همچون جد بزرگوارشان مکارم اخلاق را گسترش خواهند داد. ذکر اين نکته نيز شايسته بيان است که اصلاح و بهسازی گرايش های انسانی, فرآورده فربه شدن عقل و انديشه و حيات دوباره خردورزی است که آن نيز با ظهور امام زمان, به منصه ظهور خواهد رسيد. در برخی روايات به اين نکته مهم اشاره شده است. امام باقر(ع) در اين خصوص می فرمايند: «وقتی قائم ما, رستاخيز کند؛ دستش را بر سر بندگان کشيده و اينگونه, انديشه آنان را جمع و اخلاقشان را تکامل می بخشد.» (62)