دلایل و فلسفه غیبت امام زمان (عج)- قسمت چهارم

4 - امتحان و آزمایش مردم

چنان که مى دانیم یکى از سنت هاى ثابت الهى آزمایش بندگان و گزینش صالحان و پاکان است، و اصولاً یکى از حکمت هاى آفرینش انسان، آزمودن اوست به طورى که صحنه زندگى همواره صحنه امتحان و آزمایش است تا بندگان از این راه در پرتو ایمان و استقامت و تسلیم خویش در پیروى از اوامر خداوند تربیت یافته و به کمال برسند و استعدادهاى نهفته آنان شکوفا گردد این سنت در تمام امت های گذشته نیز اجرا شده است واین موضوع در قرآن نمایان است هنگامی که خداوند متعال می فرماید: «احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا امنا و هم لا یفتنون و لقد فتنا الذین من قبلهم فلیعلمن الله الذین صدقوا و لیعلمن الکاذبین: آیا مردم خیال می کنند که همین که گفتند ایمان آوردیم رها شده و دیگر امتحان نمی شوند، کسانی را که قبل از آنها بودند، آزمایش کردیم تا خداوند راستگویان و دروغ گویان را مشخص کند»[1]

با توجه به این آیه، خداوند متعال در هر زمان و دوره ای، مردم آن دوره را مورد امتحان قرار می دهد تا مؤمنین واقعی از متظاهرین به دین و ایمان مشخص شوند. امتحان الهی در هر زمان، متفاوت و متناسب با رشد و کمال عقلی مردم آن زمان است. در دوران غیبت کبری، با غایب شدن حجت خدا، مردم به استقامت و پایداری نسبت به دین امتحان می شوند تا منتظرین واقعی از غیر واقعی تمیز داده شده و هر کدام پاداشی در خور موفقیت در این امتحان به دست آورند.

از همین روی مسأله ابتلا و آزمایش نیز در پاره ‎ای از روایات به عنوان فلسفه غیبت امام زمان مطرح گردیده است. بر مبنای روایات، امتحان در زمان غیبت حضرت مهدی از شدیدترین امتحانات است.[2] زیرا به واسطه غیبت مرتبهِ ایمان اشخاص و تسلیم بودن آنها در برابر تقدیر الهی ظاهر می ‌شود و همچنین در زمان غیبت به واسطهِ حوادث و فتنه هایی که روی می دهد شدیدترین امتحانات از مردم به عمل می‌ آید. عدم تحقق ظهور حضرت به اذن الهی است و شخص منتظر در هر مقداری که دوران غیبت به تأخیر افتد هرگز نومیدی به او راه پیدا نمی کند و شک و وسوسه در دلش رخنه نمی‌کند و این نکته هیچ منافاتی با حالت انتظار و پیش ‌بینی ظهور حضرت در هر سال بلکه در هرماه یا هر روز ندارد.

صبر و تحمل مشقات غیبت و تردید نداشتن در آن، از آزمایش هاى سخت است. چنان که شیخ طوسى مى فرماید: «بنا به فرموده ى پیشوایان اسلام، آزمایش به وسیله ى غیبت حضرت مهدى، از سخت ترین آزمایش هاى الهى است.» [3]

از آن‌ جایی که این نوع آزمایش به دلیل حضور نداشتن ظاهری امام، بسیار مشکل و طاقت‌ فرسا است، در تکامل انسان‏ ها نقش بسیار مهمّی دارد و با این آزمایش، خوب از بد جدا شده، دوستان حقیقی مشخص می شوند. این سختی از دو جهت است:

الف ) از جهت اصل غیبت، که چون بسیار طولانی شود، بسیاری از مردم دستخوش شک و تردید می ‏گردند.

ب) از جهت سختی ‏ها و فشارها و پیشامدهای ناگوار که در زمان غیبت به وجود می ‏آید. سختی ‏ها به گونه ‏ای هستند که حفظ ایمان و استقامت در دین، کاری سخت می ‏گردد. [4] کسانی از امتحان الهی سربلند بیرون می ‏آیند که دچار تردید نشوند.
مرحوم کلینی با اختصاص بخشی از کافی به این موضوع با عنوان «التمحیص و الامتحان» برخی از این روایات را آورده است. [5]
1- پیامبر اسلام- صلى الله علیه وآله - ضمن حدیث مفصلى مى فرماید: «ذلِکَ الَّذى یَغیبُ عَنْ شیعَتِهِ وَ أَوْلِیائِهِ غَیْبَهً لا یَثْبُتْ فیها عَلَى الْقَوْلِ بِاِمامَتِهِ اِلاّ مَنِ امَْحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلاْیمانِ او (امام زمان - علیه السلام -) کسى است که از یاران و شیعیانش غایب مى شود، غیبتى که در آن غیبت کسى در اعتقاد به امامت حضرت ثابت نمى ماند، مگر کسى که خدا قلبش را به ایمان آزموده باش.» [6]

2-امام على( علیه السلام) مى فرماید:
«اما و اللّه لاقتلنّ انا و ابناى هذان، ولیبعثنّ اللّه من ولدى فى آخر الزمان یطالب بدمائنا، و لیبعثنّ عنهم تمییزاً لأهل الضلاله حتى یقول الجاهل: ماللّه فى آل محمد من حاجه: به خدا قسم من، و این دو فرزندم (حسن و حسین) شهید خواهیم شد، خداوند در آخر الزمان مردى از فرزندانم را به خونخواهى ما بر خواهد انگیخت و او مدتى غایب خواهد شد تا مردم آزمایش شوند و گمراهان جدا گردند، تا جایى که نادان مى گوید: خداوند دیگر نیازى به آل محمد ندارد » [7]

3- از امام علی(ع) نقل شده است که حضرت دلیل غیبت را غربال انسان هاى صالح از گمراه و دانا از نادان مى داند. [8]

4- امام علی (ع) فرموده اند: «ان امرنا صعب مستصعب، لا یحتمله الاملک مقرب، او نبی مرسل، او عبد امتحن الله قلبه للایمان ولا یعی حدیثنا الاحصون حصینة، اوصدورامینة اواحلام رزینة: امرما سخت دشوار است کسی نمی تواند آن را تحمل کند مگر فرشته مقرب یا پیامبر مرسل و یا بنده ای که خداوند دلش را با ایمان آزموده است و احادیث ما را فرا نمی گیرد جز دل های محکم و سینه های امین و مغزهای کامل.» [9] شبیه همین حدیث از امام صادق (ع) نیز نقل شده است.

5- امام علی (ع) فرموده اند: «برای قائم غیبتی است که مدتش بسیار طولانی است گویی شیعیان را به چشم خود میبینیم که همچون گوسفند بی شبان به دنبال چراگاهی می گردند و نمی یابند. آگاه باشید کسی که آن روز بر دین خود ثابت قدم باشد قلبش از طولانی شدن غیبت امامش به قساوت نمی گراید و در روز رستاخیز در بهشت با من و در مقام من می باشد.» [10]

6- امام حسین- علیه السلام - مى فرماید: «له غیبه یرتدّ فیها اقوام و یثبت على الدّین فیها آخرون... أما انّ الصابر فى غیبته على الأذى و التکذیب بمنزله المجاهد بالسیف بین یدى رسول اللّه (صلى الله علیه وآله): براى امام مهدى - عجل الله تعالی و فرجه شریف - غیبتى است. در این غیبت برخى از دین بر مى گردند و برخى ثابت قدم مى مانند، هر کس در این غیبت صبر کند و بر مشکلاتى که از سوى دشمنان ایجاد مى شود استقامت کند، به قدرى از اجر خداوند بهره مند مى گردد که انگار در کنار پیامبر- صلى الله علیه وآله - با شمشیر با دشمنان جنگیده است.» [11]

7- حضرت صادق (ع) فرموده اند: «والله لتکسرن کسر الزجاج! وان الزجاج لیعاد فیعود کما کان والله لتکسرن کسر الفخار وان الفخار لایعود کما کان !...: به خدا قسم شما شیعیان همچون شیشه شکسته می ‌شوید و شیشه را بعد از شکستن می ‌توان ذوب کرد و به صورت نخست برگرداند. به خدا قسم شما مانند سفال شکسته می ‌شوید و سفال بعد از شکسته شدن دیگر به صورت اول برنمی ‌گردد. به خدا قسم شما امتحان می ‌شوید و غربال خواهید شد تا بندگان در غربال مانده و غیر نیکان بیرون بریزند چنان‌که دانه تلخ از میان گندم جدا می‌ شود.» [12]

8- امام صادق- علیه السلام - فرمود: «ان اللّه عزوجلّ یحبّ أنْ یمتحن الشیعه: خدای عزّوجلّ دوست دارد شیعه را امتحان کند (غیبت امام مهدی(عج) امتحان پیروان و شیعه است).» [13]

9- امام صادق (ع) فرموده اند: «هیهات، هیهات، لا یکون فرجنا حتى تغربلوا، ثم تغربلوا ثم تغربلوا، لا والله مایکون ما تمدون الیه اعینکم حتی تمحصوا، لا یکون ماتمدون الیه اعینکم حتی یشقی من یشقی ویسعد من یسعد: به خدا سوگند هرگز چنین نیست آنچه چشم انتظارش هستید هرگز واقع نمی شود تا غربال شوید و امتحان شوید، نه به خدا قسم، آنچه چشم انتظارش هستید وقوع نمی یابد تا هنگامی که آنکه شقی هست شقاوت خود را ظاهر سازد و آنکه سعادتنمند است سعادتش آشکار گردد.» [14]

10- امام صادق (ع) فرموده اند: «ان القائم تمتد غیبته لیصرح الحق عن محضه ویصفو الایمان من الکدر بارتداد من کانت طینته خبیثة من الشیعة الذین یخشی علیهم النفاق اذا احسوا بالاستخلاف والتمکین والامن المنتشر فی عهد القائم (ع): غیبت قائم (عج) به طول می انجامد تا حق روشن گردد و ایمان محض از تیرگی خالص شود و هرکه از شیعیان سرشت ناپاک دارد و بیم آن هست که اگر از امکانات وسیع و امن و امان گسترده در عهد قائم (عج) آگاه شود از در نفاق درآید، به ارتداد گراید، و با ارتداد آنها خالص و ناخالص از یکدیگر جدا شود...» [15]

11- امام صادق ـ علیه السلام ـ خطاب به جمعی از اصحاب خود که درباره حکومت بر حق «اهل بیت» گفت ‎وگو می‎کردند، فرمود: «به خدا سوگند! آن چه در انتظارش هستید، واقع نخواهد شد مگر پس از ناامیدی، و به خدا سوگند این کار رخ نخواهد داد، مگر آنکه شما از این یکدیگر شناخته شوید و مورد آزمایش قرار گیرید تا آنکه سعادتمند به سعادت برسد و شقاوتمند به شقاوت.» [16]

12- حدثنا زرارة بن اعین، «قال: سمعت الصادق جعفر بن محمد صلى الله علیه و آله یقول: «ان للقائم غیبة...» ثم قال علیه السلام: «وهو المنتظر الذی یشک الناس فی ولادته. فمنهم من یقول: اذا مات ابوه، مات ولاعقب له. ومنهم من یقول: قد ولد قبل وفاة ابیه بسنتین; لان الله عزوجل یحب ان یمتحن خلقه فعند ذالک یرتاب المبطلون:
زرارة بن اعین گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که مى ‏فرمود: «همانا براى قائم (پیش از آن که قیام کند) غیبتى است.» سپس فرمود: «او، منتظرى است که مردم؛ در ولادت؛ به شک و تردید مى ‏افتند و بعضى مى‏گویند: «زمانى که پدرش (امام حسن عسکرى علیه السلام) رحلت کرد، فرزندى براى او نبود» و بعضى گویند: «دو سال قبل از وفات پدرش؛ متولد شده است‏»؛ زیرا، خداوند عزوجل، محققاً، امتحان خلقش را دوست مى ‏دارد و در آن هنگام، باطل جویان، شک و تردید مى‏کنند.» این حدیث که وجه غیبت را، امتحان مردم دانسته که مطابق با آیات خداوند و تعلیمات دینى است. [17]

13- امام صادق (ع) درباره شدت سختی آزمایش‌ های این دوران فرموده اند: «إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَةً الْمُتَمَسِّکُ فِیهَا بِدِینِهِ کَالْخَارِطِ لِلْقَتَاد: برای صاحب این امر غیبتی است. هر کس در آن زمان دینش را نگه دارد مانند کسی است که خار قتاد را با دست خود بتراشد...» [18]



14- امام صادق (ع) فرموده اند:
« لیغیبن عنهم حتی یقول الجاهل مالله فی آل محمد حاجة: به خدا سوگند در پشت پرده غیبت نهان می شود تا نادان ها بگویند خدا نیازی به آل محمد ندارد.» [19]

15- امام کاظم علیه السلام فرمود: «اذا فقد الخامس من ولد فاللّه اللّه فى أدیانکم لا یزیلکم أحد عنها، یا بنىّ إنّه لا بدّ لصاحب هذا الامر من غیبه حتى یرجع عن هذا الامر من کان یقول به، إنّما هى محنه من اللّه عزوجل امتحن بها خلقه: وقتی پنجمین فرزندم غایب شد مواظب دین خود باشید تا هیچکس شما را از آن بیرون نکند. برای قائم ما غیبتی خواهد بود که گروهی از پیروان او از دین خود برمی‌گردند، این غیبت آزمایشی است که خداوند با آن بندگانش را امتحان می‌کند. [20]

16- امام موسى بن جعفر- علیه السلام - مى فرماید: « انّما هى من اللّه ـ عزّوجلّ ـ امتحن بها خلقه: غیبت امام مهدى - عجل الله تعالی و فرجه شریف - خود مایه امتحان بندگان خداوند بزرگ است.» [21]

پس دیدیم که خود غیبت به عنوان عامل آزمایش مطرح و در برخی دیگر، غیبت آن حضرت زمینه ساز آزمایش مردم معرفی شده است. روشن است کسانی در این امتحان بزرگ، سربلند خواهند بود که دارای مرتبه والایی از ایمان و عمل صالح باشند و کسانی که دراین امور دچار نقصان باشند، بیشتر در معرض لغزش و سقوط هستند.
امام صادق علیه السلام تبلور این حقیقت را چنین بیان کرده است: «و این ‌‏گونه ‏است ‏که غیبت ‏قائم، طولانی خواهد بود تا این که حقِّ محض آشکار گردد و ایمان از کدورت‏ ها و پیرایه‏ ها صاف و زلال گردد، و این آشکارشدن با بازگشت افرادی از پیروان ظاهری اهل بیت علیهم السلام که دارای سرشت ناپاکی هستند، یعنی همان‏ ها که ترس نفاق بر آنها می ‏رود، صورت می ‏گیرد.» [22]