فرضیه های محتمل درباره نقش انبیاء در حکومت عدل جهانی
در این باره دو دیدگاه قابل طرح است:
دیدگاه نخست: تشکیل حکومت عدل جهانی در پایان تاریخ هدف پیامبر خاتم (ص)
طبق این دیدگاه بر اساس طرح خداوند متعال مسأله ظهور موعود و تشکیل حکومت عدل جهانی توسط او هدف پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم بوده است و آن حضرت به صورت هدفمند و مدیریت شده برای آن زمینه سازی فرموده اند. در این دیدگاه به حسب وظیفه ای که از سوی خداوند متعال بر عهده پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نهاده شده است آن حضرت از همان آغاز به دنبال تشکیل حکومت عدل جهانی بوده اند و البته از آنجا که می دانستند این هدف بزرگ در زمان خودشان دست یافتنی نیست و به مقدمات و زمینه هایی نیاز دارد که هنوز فراهم نشده اند، برای تحقق آن در پایان تاریخ برنامه ریزی کرده اند و کوشیده اند در طرحی هدفمند مقدمات و زمینه های آن را به صورتی فراهم نمایند که در نهایت در وقت مناسب هدف مورد نظر تحقق یابد و حکومتی که توسط مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه و الشریف تشکیل خواهد شد تحقق عینی آرمان مورد نظر پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم است.
دیدگاه دوم: تشکیل حکومت عدل جهانی در پایان تاریخ هدف همه انبیاء
بر اساس دیدگاه دوم مسأله ظهور موعود و تشکیل حکومت عدل جهانی آرمانی تنها مربوط به مقطع تاریخی بعثت رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم نیست، بلکه حکومت جهانی در همیشه تاریخ در کانون توجه تاریخ سازان الهی بوده و در اعماق قرون و اعصار به عنوان آرمانی بزرگ مطرح بوده و برای تحقق آن برنامه ریزی و تلاش می شده است. به تعبیر دیگر پیامبران الهی افزون بر این که با چشم اندازی به اندازه طول عمر خود و بلکه طول تاریخ شریعت شان همراه بوده اند، چشم اندازی به بلندای تاریخ بشریت نیاز داشته اند و ایستاده بر بلندای قله تاریخ تا آخر آن را می دیده اند و در راستای رسیدن به آن گام برمی داشته اند؛ در نتیجه تمام انبیاء در طول تاریخ یک هدف بیشتر نداشته اند و حرکت تاریخی آنان در مسیر رسیدن به غایتی واحد که تشکیل حکومت عدل جهانی است بوده است و همه آنها برای رسیدن به همان جامعه مطلوبی که در آخرالزمان شکل می گیرد، تلاش می کرده اند. اگر ما بر این باور باشیم که انبیاء با چنین چشم اندازی همراه بوده اند، اقدام هر پیامبری به منزله خشتی از این بنای عظیم بوده که سایر خشت ها بر پایه آن بنیان نهاده می شدند و هر حرکت و سکونی که انبیاء در طول تاریخ داشته اند، متناسب با این هدف بزرگ بوده است.
برای دو دیدگاه یاد شده می توان شواهدی در کتاب و سنت یافت. در ادامه تلاش خواهد شد به ترتیب این شواهد گردآوری و تحلیل شوند.
قرائن دیدگاه نخست
دیدگاه نخست را می توان با قرائن و شواهدی تقویت نمود برخی از آن ها بدین قرارند:
1 . طرح اندیشه مهدویت از سوی پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم
رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در روایات متعددی به مسأله ظهور مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه و الشریف و تشکیل حکومت عدل جهانی و حتمیت این رخداد بزرگ پرداخته اند و درباره آن روشنگری فرموده اند. افزون بر طرح اصل اندیشه مهدویت آن حضرت، در روایات متعددی بسیاری از جزییات این رخداد را هم بیان فرموده اند؛ معرفی امام مهدی با نام و نسب، بیان صفات ظاهری و اخلاقی آن حضرت، اشاره به مسأله غیبت آن حضرت و نیز نشانه های ظهور و...
ما اگر این حجم وسیع از آموزه های بیان شده از پیامبر خاتم را از این منظر مورد توجه قرار دهیم که اسلام هم دین خاتم است و هم دین جهانی که برای هدایت همه انسان های کره خاکی تا روز قیامت نازل شده است و از سوی دیگر در آخرالزمان با اجرای همه جانبه همین دین و با عمل به آموزه های آن، عدالت برای همه انسان ها و در گستره هستی برقرار می شود.
این حجم وسیع از توجه و عنایت به مسأله مهدویت نشان از آن دارد که در منظومه فکری آن حضرت چنین آرمان و چشم اندازی وجود داشته و گام هایی که آن حضرت در این مسیر برداشته اند در مسیر همان چشم انداز و افق بلند بوده است و اساساً این یک ضابطه کل است که وقتی انسانی حکیم به عملی رو می آورد که به ظاهر سال ها پس از مرگش به ثمر می نشیند، همین اقدام و عمل او بهترین گواه است بر این که او با نگاهی عمیق تر به دنبال غایتی در آینده تاریخ است و در افق بلند او زمان های دور و پس از حیات نیز دیده شده هم چنان که وقتی کشاورز پیری درخت گردویی می کارد که سال ها پس از مرگش به بار می نشیند و او می داند عمرش برای بهره بردن از ثمره آن کفاف نمی دهد؛ لاجرم هدف او بهره بردن دیگرانی است که پس از او خواهند آمد. بنابر این تشکیل حکومت عدل جهانی غایت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز بوده است و آن حضرت به سهم خود گام های لازم را در این مسیر برداشته اند.
2. پی ریزی نظام امامت
طرح اندیشه امامت از سوی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می تواند قرینه دیگری بر ادعای پیش گفته باشد. وقتی مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه و الشریف که تشکیل دهنده حکومت جهانی است آخرین حلقه از سلسله امامتی است که از سوی پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم بنیان گذاری شده است، به روشنی می توان دریافت که آن حضرت از همان ابتدا به این پایان توجه داشته اند و با پی ریزی چنین بنیانی به دنبال رسیدن به آن غایت بوده اند.
3. مؤیدات قرآنی
در قرآن کریم در مواضع متعددی درباره هدف بعثت رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم سخن گفته شده است. یکی از گویاترین آیات در این باره این آیه شریفه است:
«هُوَ الَذِی أَرسَلَ رَسُولَهُ بِِالهدُی وُ دِینِ الحُقِ لِیُظهِرُهُ عَلی الدینِ کَلِه وَ لَو کَرِهَ المُشرِکونَ» [1]
درباره این آیه و این که مقصود از اظهار چیست و مرجع ضمیر لیظهره کدام است دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. با این حال آنچه به صراحت در آیه آمده است این است که ارسال رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم همراه با دین حق به این هدف بوده است که آن را بر تمام ادیان غلبه ببخشد. بنابراین به تصریح این آیه هدف ارسال رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم غلبه یافتن بر همه ادیان بوده است این غلبه نه در دوران حیات رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم تحقق یافت و نه پس از رحلت آن حضرت تا به امروز. بنابراین باید منتظر تحقق این وعده در زمان آینده بود که بر اساس فرمایشات امامان معصوم این غلبه در زمان مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه و الشریف رخ خواهد داد. برخی از روایاتی که بازگوکننده این واقعیت هستند بدین قرارند:
مِنا اثنا عَشَرَ مَهدیا أو لهم أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، و آخرهم التاسع من ولدی، و هو الإمام القائم بالحق، یحیی الله به الأرض بعد موتها، و یظهر به الدین الحق علی الدین کله و لو کره المشرکون ... [2]
از ما دوازده مهدی خواهد بود که اولین شان علی بن ابی طالب علیه السلام و آخرین شان نهمین فرزند از نسل من است و او امامی است که به حق قیام خواهد کرد و خداوند به سبب او زمین را پس از مرگش زنده خواهد کرد و دین حق را به سبب او بر تمام دین ها غلبه خواهد بخشید اگر چه کافران ناخشنود باشند....
محمد بن فضی چنین روایت می کند:
سألته عن قول الله عزوجل: یریدون لیطفئوا نور الله بأفواههم قال: یریدون لیطفئوا ولایة أمیر المؤمنین علیه السلام بأفواههم، قلت: والله متم نوره قال: والله متم الامامة، لقوله عزوجل، "الذین آمنوا بالله و رسوله و النور الذی انزلنا " فالنور هو الامام. قلت: " هو الذی أرسل رسوله بالهدی و دین الحق" قال: هو الذی أمر رسوله بالولایة لوصیة و الولایة هی دین الحق، قلت: "لیظهره علی علی الدین کله" قال یظهره علی جمیع الأدیان عند قیام القائم ... [3]
از حضرت امام کاظم علیه السلام راجع به این سخن خداوند عزوجل «می خواهند نور خدا را با دهان هایشان خاموش کنند؛ پرسیدم، فرمود: یعنی می خواهند ولایت امیر المؤمنین علیه السلام را با دهانشان خاموش کنند، عرض کردم: خدا تمام کننده نور خود است» فرمود: تمام کننده امامت است، به دلیل سخن خداوند عزوجل «کسانی که به خدا و رسولش و نورى که فرو فرستاده ایم ایمان آورند» پس نور همان امام است. عرض کردم: اوست خدایی که رسول خود را به هدایت و دین حق فرستاده است» فرمود: یعنی اوست که رسولش را به ولایت وصیش امر کرد و ولایت همان دین حق است. عرض کردم: «تا آن را بر هر دینی غالب کند» فرمود: یعنی آن را در زمان قیام قائم بر همه دین ها غلبه دهد ... .
همچنان که ملاحظه می شود طبق تفسیر اهل بیت این آیه ناظر به غلبه دین اسلام بر سایر ادیان در زمان ظهور مهدی موعود است و در نتیجه بر اساس آیه مورد نظر هدف بعثت پیامبر گرامی اسلام در زمان ظهور محقق خواهد شد. روشن است که اگر هدف بعثت پیامبر خاتم در عصر ظهور محقق شود از آنجا که هر انسان حکیمی همه تلاش های خود را در مسیر شکل گیری هدف خود قرار می دهد و در هر اقدام و عملی به آرمان خود توجه می کند و متناسب با نقشی که این عمل در آن آرمان دارد به آن اقدام می کند؛ بنابر این آن حضرت نیز در دوران حیات خود در تمامی رفتارهای خود به این غایت توجه داشته اند و تمام اقدامات آن حضرت گام هایی در همین مسیر بوده اند.
قرائن دیدگاه دوم
هم چنان که گذشت بر اساس دیدگاه دوم تشکیل حکومت عدل جهانی نه تنها آرمان پیامبر خاتم بلکه آرمان همه انبیاءی الهی بوده است و همه انبیاء در طول تاریخ در مسیر تحقق مقدمات این آرمان بزرگ تلاش کرده اند و هر حرکت و سکونی که انبیاء در طول تاریخ داشته اند متناسب با این هدف بزرگ بوده است. بر اساس این نگاه با توجه به ظرفیت های انسان و جامعه برای او هدفی در نظر گرفته شده است. این هدف فرا نسلی است یعنی با تکاپو و تلاش یک نسل امکان تحقق آن وجود ندارد؛ بنابر این هر یک از انبیاء الهی با توجه به افق پیش رو و هدف نهایی به هدایت قوم خود پرداخته و طرح ها و برنامه های آنان توسط اوصیای آن پی گیری می شود تا زمینه های تحقق آن هدف به تدریج فراهم آید. در مقام گردآوری قرائنی که تأییدکننده حرکت تاریخی انبیاء به سوی حکومت عدل جهانی در پایان تاریخ اند، می توان از سه منظر به این مسأله نگریست:
منظر نخست، توجه به موضوع است. موضوع همه ی هدف گذاری ها، برنامه ریزی ها و تلاش های انبیاء انسان است و انبیاء همه برای هدایت انسان آمده اند و در نهایت اگر جامعه عدل جهانی تشکیل می شود برای این است که انسان هدایت یافته و به فلاح و عبودیت برسد. از این رو این انسان و هدایت اوست که نقطه تمرکز حرکت و اقدام همه انبیاء در طول تاریخ بوده است. بر این اساس ما می توانیم برای تحلیل مسأله پیش گفته به تحلیل انسان و ساخت و بافت او بپردازیم و این مسائل را از زاویه ذات انسان مورد واکاوی قرار دهیم، که آیا این ذات و ساخت مقتضی تکامل تدریجی است و در نتیجه نیازمند یک نسخه تدریجی و زمانبر است یا این که بافت انسان به گونه ای است که می تواند در یک مقطع به کمال نهایی برسد و از این رو مستغنی از نسخه زمانبر و تاریخی است.
دومین منظر تحلیل هدف است. توضیح این که این مطلب که در پایان تاریخ سرانجام حکومتی جهانی که سرشار از عدالت همه جانبه است شکل می گیرد از مسلمات دین اسلام است و خداوند سبحان تحقق چنین آرمانی را هدف گذاری کرده و تحقق آن را تضمین فرموده است. مسیر دومی که برای تحلیل مسأله یاد شده وجود دارد تحلیل این هدف است و توجه به این که آیا شکل گیری چنین هدفی نیازمند نگاه تاریخی و هدف گذاری تاریخی است و یا این که این هدف بدون نگاه تاریخی و برنامه ریزی دراز مدت هم تحقق پذیر است.
و در نهایت سومین نگاه، نگاه نقلی و توجه به آموزه های اسلامی و تحلیل آن ها و تأمل در این است که آیا می توان در میان آموزه های دینی قرائنی یافت که مؤید این باشند که حرکت همه انبیاء در طول تاریخ به سمت شکل گیری حکومت عدل جهانی بوده است و گام های آنان در مسیر همین هدف بوده است و یا این که آموزه های اسلامی ظهور را منقطع از انبیاء و حرکت آنان معرفی کرده است.
پی نوشت:
1- توبه، 33
2- صدوق ،1363: 317
3- کلینی، ج1، 432