شاید در برهه ای از تاریخ شیعه باید بر سر این مطلب که آیا انتظار حکومت مهدوی از مقوله حالت است و یا عمل، بحث های زیادی صورت می‌گرفت اما در زمانه ما با مطالعه دقیق تر و فهم عمیق تر مباحث مهدوی اکنون واضح شده است که انتظارباوری، باور به عمل است و منتظری که در رفتار خود این عقیده را به ظهور نرساند باید در صداقت او تردید نمود چرا که دیگر اکنون همه به این سخن امام جواد رسیده اند که «أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِيعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ» [1] و انسان منتظر با انتظار فعال خود، فرایند ظهور را آماده می‌کند. با این حال دستیابی به بایسته های انتظار در عرصه های مختلف نیازمند پژوهش های جدیدتری است تا انتظاری را که به اجمال درک کرده ایم در زمینه عمل، به تفصیل از آن آگاهی یابیم.
جایگاه اخلاق در بحث انتظار
یکی از عرصه های مهمی که در موضوع انتظار جایگاه مهمی دارد مقوله اخلاق است به گونه ای که حضرت امام صادق علیه السلام اخلاق مداری را از شروط اساسی برای احراز شایستگی قرار گرفتن در زمره اصحاب و یاران قائم آل محمد (عج) دانسته و می فرماید: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْيَنْتَظِرْ وَ لْيَعْمَلْ بِالْوَرَعِ وَ مَحَاسِنِ الْأَخْلَاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ» [2]
اگر بخواهیم دلیل این سخن امام صادق را کشف نماییم باید به موقعیتی که در زمانه کنونی غیبت امام عصر در آن واقع شده ایم توجه بیشتری کنیم زیرا همان طور که در آموزه های اهل بیت به ما رسیده است علت اصلی محرومیت ما از خورشید امامت حجت بن الحسن وجود نابسامانی های فردی و اجتماعی است که موجب رفتارهای غیر دینی و غیر منطقی شده است و همین امر بسان ابری تیره مانع از ظهور امام شده است. این نابسامانی همان چیزی است که ما از آن به بد اخلاقی یا فقدان اخلاق تعبیر می کنیم که از بزرگترین موانع ظهور به شمار می آید.
لزوم توجه به عرصه های اخلاق
با توجه به آنچه که گذشت در اصل این مطلب که منتظران مهدی موعود (عج) در روند زمینه سازی ظهور باید متخلق به اخلاق نیکو شوند سخنی نیست اما نکته ای که شاید بسیاری از ما نسبت به آن غافل هستیم غفلت از حیطه ها و عرصه های اخلاقی است و همین بی توجهی موجب شده است تا اصلاحاتی که در زمینه اخلاق صورت می گیرد معمولاً ناقص و سطحی است چه اینکه برخی اخلاق را فقط به مسائل شخصی تنزل داده و برخی دیگر فقط آن را در زمینه روابط اجتماعی و آن هم در برخوردهای مناسب با دیگران خلاصه نموده اند.
این درست است که «علم اخلاق، علمی است که صفات نفسانی خوب و بد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از صفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می‌دهد» اما در عین حال نباید از حیطه های اخلاق که در زمینه ارتباط های سه گانه خدا، خود و مخلوقات- اعم از انسان، حیوان، گیاه و جماد- است غافل شد. بلکه باید اهداف مورد نظر اخلاقی در تمام این عرصه های را از متون دینی استخراج کرد.
اخلاق و رویکرد زمینه سازی
نکته مهم دیگری که منتظران باید در زمینه توجه به سازندگی اخلاقی خود به آن توجه کنند نوع رویکرد به این مقوله است زیرا ما معتقدیم که سخن از اخلاق با هر رویکردی نمی تواند کارکرد مؤثری برای منتظران داشته باشد بلکه صحبت از چنین اخلاقی باید با رویکرد انتظار محور و در راستای زمینه سازی ظهور تشریح شود؛ اهداف آن واکاوی شود و سپس راهکارهای دستیابی به این اهداف تبیین و در آخر نسبت به پیمودن این راه تا رسیدن به اهداف مورد نظر متعهدانه تلاش شود؛ ما از چنین رویکردی در اخلاق به اخلاق منتظرانه یا اخلاق زمینه ساز تعبیر می کنیم که منظور از آن «اوصاف و افعال اخلاقی است که مقدماتی ایجاد می کند تا شرایط فردی و اجتماعی برای تحمل ولایت معصوم و ظهور امام فراهم آید» [4]
در تبیین این بحث یکی از نویسندگان در جمع بندی خود از اخلاق زمینه ساز ضمن آنکه چنین اخلاقی را از حیث محتوا مبتنی بر اخلاق دینی و اسلامی می داند اما در عین حال در بیان ویژگی های اخلاق زمینه ساز نکاتی را به شرح ذیل گوشزد می‌کند:
1. جهت گیری آن برای شرایط خاص دوران ظهور است؛ یعنی به دنبال تربیت افرادی است که برای شرایط خاص آن دوره آمادگی داشته باشند.
2. فعالانه است، لذا این نوع اخلاق منفعل و ساکن نیست.
3. ضمن توجه به اخلاق فردی، بر جنبه های اجتماعی در راستای تحقق جامعه، حکومت و تمدن زمینه ساز نیز متمرکز است.
4. در همه مباحث، رویکردها، آموزه ها و کاربردها تداعی کننده یاد و نام موعود ادیان حضرت مهدی (عج) است.
5. انسان متخلق به آن در عمل و نه صرفاً در کلام مروج آموزه های مهدوی است. بنابراین صداقت او در واقع هم در گفتار و هم در عمل، انسان ها را نسبت به مهدویت ترغیب می کند.
6. با توجه به ضرورت نگاه جهانی و فطری، این نوع از اخلاق بر گسترش و ایجاد وحدت بین ادیان حول جامعه منتظران الهی استوار است.
نتیجه
بر طبق روایات مهدوی اخلاق مداری از بایسته های حتمی منتظران ظهور محسوب می شود لکن باید در حداقل از سه جنبه موضوع اخلاق را در زمینه انتظار مورد توجه بیشتری قرار داد. اول؛ جایگاه شناسی و تبیین اهمیت اخلاق در زمینه انتظار و زمینه سازی. دوم؛ عرصه شناسی اخلاق منتظران و هدف گذاری بر مبنای آن. سوم؛ رویکرد زمینه ساز بودن اخلاق و کشف لوازم آن.
1- كفايه الأثر، ص: 281
2-الغيبة، للنعمانی،، ص: 200
3- اخلاق اسلامی،دیلمی و آذربایجانی، ص 16
4- مجموعه مقالات دهمین دکترین مهدویت، ج1 ، ص350
5- مؤلفه‌های راهبردی اخلاق و سبک زندگی زمینه ساز؛ فصلنامه مشرق موعود؛ شماره 31
