تربیت کودکان بر اساس فرهنگ مهدویت (با تکیه بر تجزیه و تحلیل کتاب ‏های «هدیه ‏های آسمان» دوره ابتدایی)- بخش دوم

اهمیت تربیت کودکان در دوره ابتدایی
دوره دبستان، اساسی‌ترین دوره تربیتی نامیده شده است؛ زیرا از یک سو کودک از آرامش و ثبات برخوردار است و از سوی دیگر ویژگی ‌های روانی وی از منظر روان ‌شناسی به‌گونه ‌ای است که برای تربیت ‌پذیری و ادب ‌آموزی آمادگی کامل دارد. در این دوره شخصیت کودک شکل می ‌گیرد و زمینه نگرش‌ ها، عواطف و الگوی رفتاری آینده‌ اش به وجود می‌ آید. [1]
به دلیل اهمیت تزکیه و تعلیم کودکان و سوق دادن آن ‌ها به قله ‌های کمال، با هدف نشاندن آنان بر مسند مظهریت اسمای حسنای جمال و جلال الهی [2] در این دوره شایسته است بهترین و علمی ‌ترین روش‌ ها در دوره دبستان با حضور زبده ‌ترین مربیان به کار گرفته شود. پژوهش‌گران دریافته ‌اند کودک در این دوره قدرت درک و فهم ارزش ‌های اخلاقی را داراست. از آن‌جا که کودک در این سن القاپذیر است و آن ‌چه را از والدین و مربیان دریافت می‌ کند، بدون چون و چرا می‌ پذیرد و آن را به عنوان حکمی تغییرناپذیر و قطعی باور دارد، بهره ‌گیری از این ویژگی در القای معنویات و دستورات دینی، مهم و مفید است. کودک در این دوره به لحاظ رشد اجتماعی، کامل نیست؛ پس بیش ‌ترین تلاش مربی باید بر ایجاد رغبت، علاقه و انس کودک به ارزش ‌ها و مفاهیم و اعمال اخلاقی باشد. همچنین شایسته است عبادات و آموزه ‌های دینی را به صورت عملی و با تشویق به کودک آموزش داد. [3] آموزش مبانی دینی غالباً آموزشی عمدی و حساب شده است. دانش‌ آموزان نیز معلمان خود، به ‌ویژه معلمان دین و معارف را افرادی با‌فضیلت می ‌دانند که از هر عیبی مبرا هستند و به آنان ایمان دارند. [4] سنجش آرای عمومی نیز نشان می ‌دهد بیش‌تر والدین، حتی اگر خود تمایلی به تکالیف مذهبی نداشته باشند، برای تعلیمات مذهبی و عبادات فرزندانشان به صورت رسمی و در مدارس تمایل دارند. [5] بر اساس مطالب گفته شده، روشن است اگر کودکان، در مکتب انبیا تربیت شوند، تربیت ‌یافتگانی صالح خواهند بود که هم مصلح هستند و هم خواستار اصلاح جامعه ‌اند. از آن‌جا که خود را در چنین عمل بزرگی توانا نمی ‌یابند، ناخودآگاه چشم امید به مصلح جهان می ‌دوزند که انتظار مصلح جهانی، بهترین انتظارهاست. [6]
تحلیل اجمالی و نقد دروس مرتبط با موضوع امام زمان (عج) در کتب هدیه‌ های آسمان
حوزه مطالعه ی این پژوهش، کتاب ‌های هدیه ‌های آسمان دوره ابتدایی و واحد مطالعه، دروس مربوط به موضوع امام زمان (عج) است که واحد تجزیه و تحلیل را جملات، پرسش ‌ها و تصاویر قرار داده است؛ زیرا از این نوع تحلیل برای بررسی نگرش ‌ها، ارزش‌ ها و اعتقادات استفاده می ‌شود. [7] افزون بر آن، گاه بر برخی جملات تأکید بیش‌تر داشته است و برخی از پیشنهادات، ریشه در جملاتی خاص دارند. به دلیل اهمیت نسل منتظر بر پایه فرهنگ مهدویت در این مطالعه، پژوهش‌گر به کمّی کردن نتایج این تحلیل، به ‌سان تحلیل ‌های محتوایی نپرداخته، بلکه با استفاده از پیش‌ درآمدهای کیفی، به بررسی و سپس ارائه راهبرد، اقدام نموده است.
در هر یک از کتاب ‌های دوم تا چهارم دبستان، یک درس به موضوع امام زمان اختصاص یافته و کتاب پایه پنجم، دو درس را درباره این موضوع در خود جای داده است. در پایه دوم، درسی با نام «جشن بزرگ» به جشن نیمه شعبان اشاره می‌ کند و پس از توضیحاتی درباره آن، کودکان را تشویق می ‌کند درباره این جشن در شهر و روستای خود صحبت کنند. [8] کتاب پایه سوم با عنوان «او می ‌آید» حضرت مهدی را از فرزندان امام حسین (ع)، راهنما و دوست ما معرفی می ‌کند که برای مبارزه با ستمکاری و پلیدی می‌ آید. این درس از کودکان می ‌خواهد برای سلامتی امام زمان دعا کنند. [9] کتاب پایه چهارم در درس «رؤیای من»، نخست تفکر کودکان را به سوی شادی، محبت و زیبایی جهان می ‌برد، آن ‌گاه همه ی این نیکی ‌ها را در ظهور امام زمان خلاصه می‌ کند که با آمدنش خوبی و شادمانی را به ما هدیه می ‌دهد. [10] در صفحه دیگر این درس با پرسش ‌هایی سنجیده، ذهن کودکان را بدین سمت می ‌برد که تنها آرزو کردن کافی نیست و باید با گفتار و رفتار، زیبایی‌ های زندگی را بیشتر کرد. [11]
کتاب پایه پنجم در درس ‌های 15 و 16، با عناوین «انتظار آفتاب ‌گردان» و «راهبر»، به موضوع امام زمان می ‌پردازد. از دل ‌تنگی آفتاب ‌گردان برای خورشیدی که زیر ابر پنهان شده می‌ گوید و از زبان نسیم می ‌شنود که خورشید همیشه در کنارش است و با کنار رفتن ابرها باز هم بر او خواهد تابید. [12] پرسش‌ های این درس پیرامون دل‌تنگی آفتاب ‌گردان، نقش خورشید در زندگی آفتاب‌ گردان و چگونگی بهره‌ مندی آفتاب ‌گردان از خورشید پنهان است. [13]
درس «راهبر»، داستان گم شدن دختری هنگام طواف است که در آن حال به یاد حرف‌های مادرش افتاده و با یاد امام زمان (عج)، طوافی عجیب با مردی وارسته انجام می ‌دهد، به ‌گونه ‌ای که کسی به آن ‌ها تنه نمی ‌زند و شلوغی آن‌جا را حس نمی‌ کنند؛ آن‌گاه با رفتن آن مرد نیکوخصال، دختر به مادر و همسفرانش می ‌رسد. [14]
در این درس متن کوتاهی از زبان پیامبر اسلام (ص) درباره جد امام زمان، نام پدر و مادرش و روز تولد آن حضرت وجود دارد و در پایان سؤالاتی از این متن مطرح می‌ شود. سپس از دانش ‌آموزان می ‌خواهد ترجمه آیه 86 سوره هود را که درباره امام زمان (عج) است، پیدا کنند. [15]
گفتنی‌ است همه ی این درس ‌ها تصاویری زیبا و روحانی دارند و می‌کوشند ذهن کودکان را به سوی مسأله انتظار و حضور امام زمان معطوف دارند که در جای خود بدین سبب که از همان ماه ‌های نخستین حس کنجکاوی‌ کودک با نگاه به اشیای واقعی تحریک می ‌شود و در دوران کودکی، آموزش با تصاویر زیبا و رنگارنگ تأثیر بیشتری دارد [16] توانسته ‌اند در جذب و انتخاب تصاویر موفق باشند.
از بُعد محتوا، با جملاتی بسیار کوتاه در پایه دوم آغاز می ‌شود و با افزایش جملات و سپس تدوین متن درس تا پایه پنجم به ذکر داستان و بیاناتی از زبان پیامبر اسلام (ص) درباره حضرت مهدی (عج) خاتمه می ‌یابد که با توجه به سن کودکان، از آسان به مشکل و از کوتاه به بلند تدارک و تدوین شده است.
در راهنمای معلم این کتاب ‌ها درباره موضوع «آشنایی با امامان معصوم (ع) و پیشوایان دینی» توصیه شده است بیان و تدریس آشنایی کودکان با امام عصر (عج) بلافاصله پس از بیان مسأله عاشورا و ذکر نام امام حسین (ع) باشد تا مسأله شهادت امامان و مصیبت ‌های خاندان امام حسین، ذهن کودکان را دچار تشویش، ناراحتی و ناامیدی نکند و آنان مسلمانان و انسان ‌های شایسته تاریخ را شکست خورده تلقی ننمایند. بدین روش، مسائل و مصایب کربلا و شهادت امام حسین در ذهن آنان به داستانی حماسی و حرکت ‌آفرین تبدیل شود، نه یک تراژدی غم‌ بار و تأسف ‌انگیز. [17]
با وجود همه ی محاسن گفته شده و دقت نظر راهنمای معلم در تدریس این مباحث، بی ‌بی‌ عشرت زمانی (1387) در پژوهش خود، پس از تجزیه و تحلیل کتاب‌ های هدیه‌ های آسمان و کتاب کار پایه چهارم، معتقد است متن این کتاب ‌ها بیش‌ تر به بیان حقایق و ارائه اطلاعات می ‌پردازد و غیرفعال است. همچنین تصاویر را هم غیر فعال تشخیص داده است، اما پرسش‌ ها را فعال می ‌داند، به‌گونه ‌ای که ضریب درگیری دانش ‌آموزان با آن ‌ها 57% است، در حالی که ضریب درگیری دانش‌ آموزان با متن و تصاویر به ترتیب 25% و 31% است. [18] پژوهشگر با بررسی محتوای دروس، معتقد است موضوعی فراتر از تفکرات عامه بزرگسالان درباره حضرت مهدی، اما با زبانی کودکانه وجود ندارد؛ برای مثال، جشن نیمه شعبان، ذکر دعا برای سلامتی و فرج امام عصر، غیبت آن حضرت و ... . پرسش اساسی این است که کودک پایه دوم ابتدایی که هیچ تصوری از امام زمانش و شاید از فلسفه امام و پیشوا ندارد، چگونه و چرا جشن میلاد بگیرد؟ به کار بردن واژه «انتظار» برای کودکان، سنگین نیست؟ در برنامه «سلام بر مهدی» که روزهای جمعه از صدای شبکه گیلان پخش می‌ شود، عنوان شده بود در تحقیقی دانش ‌آموزان دوره دبیرستان از ظهور حضرت مهدی واهمه داشتند؛ زیرا می ‌پنداشتند بدکارند و امام زمان (عج) پس از ظهورش آن‌ ها را خواهد کشت! چگونه می ‌توان در قالب این درس ها از به وجود آمدن چنین تفکری در بین کودکان جلوگیری کرد؟ چگونه می ‌توان فلسفه جشن نیمه شعبان را در قالبی کودکانه به آنان تفهیم کرد؟ چگونه می‌ توان آنان را «منتظر» تربیت کرد؟
راهبردهای تربیتی پیشنهادی در مدارس
الف) داستان‌ های حوزه مهدویت در پایه ‌های مختلف پیوستگی داشته باشد؛ زیرا پیوستگی محتوای کتاب ‌های درسی از یک سو کودک را تشنه اتمام بحث، وابسته و منتظر این موضوع می‌ کند و از سوی دیگر، متناسب با کمال ‌یافتگی ‌اش بر محتوا افزون می ‌گردد. نمونه‌ هایی که کودکان را به تفکر وامی ‌دارد:
ـ درخت سبز و تنومندی که 12 میوه ی رسیده دارد، اما یکی نور مطلق نشان داده شود.






ـ نمایش 11 گل سرخ و یک گل سفید.



ب) به جای دلتنگی آفتاب‌گردان از خورشید پشت ابر، بهتر است دلتنگی کودک را در روزی که مادر در خانه نیست، اما تسهیلاتی چون غذا را برایش مهیا کرده و... شرح داده شود و در قالب داستان درآید. پس از آمادگی و شنیدن و شاید تجربه چنین دلتنگی در زندگی خصوصی کودک، به دلتنگی رؤیایی آفتاب‌گردان پرداخته شود.
ج) پدر و مادری 12 فرزند دارند که یکی بر حسب ضرورت (مثلاً رسیدگی به وضعیت پدر یا مادربزرگ یا ادامه تحصیل) در کنار آن ‌ها زندگی نمی‌ کند و هر ساله پدر و مادرش تولد او را همراه با سایر اعضای خانواده جشن می ‌گیرند. پس از این آمادگی و درس‌ هایی درباره ضرورت وجود پیشوا و امام در زندگی، به جشن میلاد امام زمان (عج) پرداخته شود.
د) تشویق و هدایت دانش‌آموزان به گفت ‌وگوی گروهی در کلاس برای عضو غايب آن روز، یا استفاده از موقعیت واقعی؛ به عنوان نمونه، روزی که معلم آن‌ ها در کلاس حضور نداشت، آنان چه کارهایی انجام دادند؟ آیا دلشان می‌خواست به کارهایی بپردازند که وقتی معلمشان اطلاع می ‌یافت، ناراحت می‌شد و آنان خجالت ‌زده می‌ شدند؟
هـ) افزون بر کتاب ‌های هدیه ‌های آسمان، در کتاب ‌های دیگر همچون بخوانیم، درس ‌هایی با عنوان موضوع امام زمان (عج) اختصاص یابد، تا کتاب ‌ها دارای پیوستگی باشند.
درباره دلیل موارد مذکور، دانش ‌آموزان می ‌توانند در قالب گروهی با هم گفت‌ و گو کنند یا در تدریس معلم به صورت بحث و گفت‌ وگو شرکت نمایند. نکته ‌ای که پژوهشگر ذکر آن را ضروری می‌ داند، این است که تربیت باید با نهایت سعه صدر و حوصله انجام گیرد. مربیان و معلمان همچون باغبانی که مدت‌ ها به انتظار گل دادن بوته‌ ها می‌ نشیند، شایسته است در راه تربیت نسل انتظار با صبر و شکیبایی همراه با درایت، منتظر جوانه زدن روح ایمان و تربیت مهدوی کودکان باشند.
نتیجه
از آن‌ جا که انتظار در مکتب شیعیان نوید بخش آینده ‌ای روشن و نیکو، پس از پرشدن بیداد و ستم در گستره هستی است، شایسته است آموزش کودکان، به عنوان نسل منتظر، با تربیت مهدوی همراه باشد. از جمله نهادهایی که به‌ طور مستقیم در این کار مهم دخالت دارند، وزارت آموزش و پرورش است که به نظر می ‌رسد بهتر است با نظر فرهیختگان این حوزه، در برنامه ‌ریزی درسی بیش از پیش به این موضوع بپردازد تا در برابر دشمنان فرهنگ غنی انتظار، با علم و دانش نظری وارد شود. با به روز کردن دانش معلمان این حوزه، به تربیت نسل منتظر در دوره کودکی غنا بخشد که تعلیم چنین امر خطیری در دوره ‌های بالاتر دیر می ‌نماید.
پی نوشت:
1- منصوری، 1384: 23، 37
2- بهشتی، 1387: 15
3- شرفی، 1386: 228؛ سلیمانی ‌فر، 1384: 101
4- بهشتی، 1387: 134
5- شپرد، 1388: 13
6- امجد، 1388
7- سرمد و دیگران، 1386 :133
8- رحیمی و دیگران، پایه دوم، 1388: 50
9- همان، پایه سوم، 1385: 52-53
10- همان، پایه چهارم، 1385: 58-59
11- همان: 60
12- همان، 1385: 74-76
13- همان: 77
14- همان: 78-82
15- همان: 83
16- منصوری، 1384: 25
17- کتاب معلم، 1381 :32-34
18- زمانی، 1387: 1، 7

منابع
1-امجد، محمود، «درآمدی بر نسل منتظر (3)»، ماهنامه موعود، ش95، 1388ش.
2-باوفا، ابراهیم، «آسیب‌شناسی مهدویت: هالیود و مسأله ی منجی»، مجموعه مقالات همایش منطقه ‌ای مهدویت و ادعاهای دروغین در عصر حاضر، رشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت با همکاری دانشگاه آزاد اسلامی واحدهای آستارا، انزلی و نور و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان گیلان، 1388ش.
3-بهشتی، احمد، تربیت کودک در جهان امروز، قم، انتشارات بوستان کتاب، چاپ پنجم، 1387ش.
4-پاتز، کلی، «آیا میهن ‌پرستان می‌ توانند با هالیوود رقابت کنند؟»، ماهنامه سیاحت غرب، قم، مرکز پژوهش‌ های اسلامی صدا و سیما، سال هفتم، ش74، 1388ش.
5-رحیمی، علی‌رضا و دیگران، هدیه‌ های آسمان، سال دوم، سوم، چهارم و پنجم دبستان، تهران، اداره کل چاپ و توزیع کتاب‌ های درسی، 1385 - 1388ش.
6-رضوانی، علی ‌اصغر، موعود‌شناسی و پاسخ به شبهات، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1384ش.
7-زمانی، بی‌ بی عشرت، «میزان فعال و غیرفعال بودن محتوای کتاب هدیه‌ های آسمان و کتاب کار چهارم ابتدایی، تألیف جدید تعلیمات اسلامی»، پژوهش های تربیتی و روان‌ شناختی دانشکده علوم تربیتی و روان ‌شناسی دانشگاه اصفهان، سال چهارم، ش1، بهار و تابستان 1387ش.
8-خانجانی، علی‌ اوسط، «ضرورت تربیت منتظران در دوران غیبت»، مجموعه مقالات مهدویت، مفاهیم و بازخوانی مفاهیم مهدویت، به کوشش: حسن شیخ ‌محمودی و دیگران، تنکابن، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن، 1384ش.
9-سرمد، زهره و دیگران، روش‌ های تحقیق در علوم رفتاری، تهران، انتشارات آگه، چاپ چهاردهم، 1386ش.
10-سلیمانی ‌فر، ثریا، بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، حدیث و علم روان ‌شناسی، تهران، انتشارات فرهنگ مکتوب، چاپ دوم، 1384ش.
11-شپرد، تی. بی، «تعلیم و تربیت دین در انگلستان»، ترجمه: احمد آرام، ماهنامه آموزشی، تحلیلی و اطلاع‌ رسانی رشد معلم، دوره بیست و ششم، ش247، اسفند 1388ش.
12-شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، تهران، انتشارات تربیت، چاپ دوم، 1376ش.
13-شفیعی سروستانی، ابراهیم، انتظار، بایدها و نبایدها، تهران، انتشارات موعود عصر، چاپ پنجم، 1387ش.
14-ــــــــــــــــــــــــ ، معرفت امام زمان و تکلیف منتظران، تهران، انتشارات موعود عصر، چاپ اول، 1384ش.
15-شفيعي سروستاني، اسماعیل، «زمزمه ‌های ظهور»، مجموعه مقالات پیش ‌گویی‌ ها و آخرالزمان، تهران، انتشارات موعود عصر، چاپ اول، 1387ش.
16-ـــــــــــــــــــــــــ ، استراتژی انتظار، تهران، انتشارات موعود عصر، چاپ پنجم، 1384ش.
17-صافی گلپایگانی، لطف ‌الله، گفتمان مهدویت، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ سوم، 1382ش.
18-صدر، سید محمد، تاریخ پس از ظهور، ترجمه: سجادی ‌پور، تهران، انتشارات موعود عصر، چاپ سوم، 1388ش.
19-کتاب معلم (راهنمای تدریس هدیه‌ های آسمان)، تهران، اداره کل چاپ و توزیع کتاب ‌های درسی، چاپ اول، 1381ش.
20-گنجی، حسین، ارتباط معنوی با حضرت مهدی (عج)، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ دوم، 1384ش.
21-منصوری، اعظم، بهترین روش ‌های تربیت و ارتباط با کودکان، اصفهان، انتشارات شهید فهمیده، چاپ دوم، 1384ش.
22-نیک‌کار، علی، «مهدویت، فرهنگ انتظار و مسئولیت ‌پذیری»، مجموعه مقالات مهدویت، مفاهیم و بازخوانی مفاهیم مهدویت، به کوشش: حسن شیخ ‌محمودی و دیگران، تنکابن، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن، 1384ش.