مفهوم ندبه: ناله و درد دل کردن است که این تضرّع به درگاه الهی در قالب خواندن مضامینی است که در این دعا وجود دارد.
جایگاه دعای ندبه: این دعا در مقایسه با سایر ادعیه وارد شده از ائمه اطهار عليهم السلام یک متن، زبان و لحن خاصی دارد.
خواندن این دعا در اعیاد مهمّ مانند عید فطر، عید قربان، عید غدیر و نیز در روز جمعه (که از اعیاد مسلمین و به طور خاصّ متعلّق به امام زمان ارواحنا له الفداء است) از این جهت که مضامین آن با معارف قرآن و سنّت منطبق است استحباب دارد.
محتوای دعای ندبه: در دعای ندبه یک دوره اعتقادات اسلامی مورد توجه قرار می گیرد و بر بیان فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام و امام زمان ارواحنا له الفداء بنا شده است و در آن بعضی از مسائل مرتبط با امامت و ولایت مطرح شده است. مسئله ی «ولایت و امامت الهی» از فروعات مسئله ی «نبوّت» است و مسئله ی نبوّت نیز متفرّع بر مسئله ی «توحید» است.با توجه به اینکه اساس اعتقادات، توجه به توحید است، اگر دیدگاه توحیدی ما به طور صحیح شکل بگیرد، حتماً دیدگاه نسبت به نبوّت، وحی و حالات انبیاء علیهم السلام و اوصیاء هم به طور صحیح شکل خواهد گرفت.
بنابراین محتوای دعای ندبه در 4 قسمت تقسیم بندی می شود:
قسمت اول: حمد و ستایش پروردگار متعال است که مضمون حمد همان ستایش حق تعالی به کمالات و اوصاف جمالیه و جلالیۀ بی نهایت است که در این دعا 2 بار حمد پروردگار متعال مطرح می شود.
قسمت دوم: خصوصیات و ویژگی های کلّی و اساسی انبیای الهی است که جایگاه نبوت و رسالت را از جهت خصوصیات روحی و معنوی بیان می کند.
قسمت سوم: به جایگاه نبوت نبی اکرم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام می پردازد.
قسمت چهارم: ما را متوجه ساحت مقدّس امام زمان ارواحنا له الفداء می کند و به بیان ویژگی های آن حضرت می پردازد.
در واقع یک نوع شرح مظلومیت اهل بیت علیهم السلام در این دعا آمده است.
سندیت دعا: نکته اول: بنا بر تحقیقات مؤسسه امام هادی علیه السلام در رابطه با سندیت دعا این گونه بیان شده است که عالمان برجسته ی شیعه از جمله سید بن طاووس رضوان الله علیه در کتاب «مصباح الزائر» و «اقبال الأعمال» از جهت سند، چندین مصدر برای نقل این دعای شریف ذکر شده است. از قرائن به دست می آید که می توان این دعا را به صورت غیر قطعی به معصوم نسبت داد ولی به طور خاصّ نمی توان آن را به معصوم نسبت داد که سلسلۀ سند داشته باشد، تا به معصوم معینی مثل امام زمان ارواحنا له الفداء یا یکی از ائمه ی قبل برسد. اما شواهد نشان می دهد که به طور عام به امام زمان ارواحنا له الفداء منسوب است. (گاهی نسبت ها به صورت خاصّ است و گاهی به صورت عام) به طور قطعی نمی توان گفت که در زمان امام مهدی ارواحنا له الفداء از جانب یکی از نواب آمده است. اما نکته ی بسیار مهمّ برای اعتبار این دعا این است که مضامین این دعا با معارف «کتاب» و «سنّت» منطبق است.
نکته دوم: در اینجا تنها به بیان روایات اکتفا نمی شود بلکه در کنار روایات با روش تحلیلی به تبیین مفاهیم و معارف فرازهای این دعا پرداخته می شود.
نکته سوم: اگر عملی دعا یا زیارت باشد و به نوعی به ائمه عليهم السلام نسبت داده شود و مخالفتی با معارف قرآن و سنت نداشته باشد و نقل کنندگان آن عمل هم انسان های معتبری باشند در این صورت عمل به آن اجر و پاداش خودش را دارد که فقها به آن «حدیث مَن بَلَغ» گویند. (یعنی اینکه کسی مطلبی را از پیامبر صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلام بشنود و به آن عمل کند، او پاداش آن را خواهد یافت حتی اگر آن معصوم علیه السلام یا نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آن مطلب را نفرموده باشد.)
فقهای دین می فرمایند: چنین عملی را ما به امید ثواب انجام می دهیم و این کار از قبیل اعمالی می شود که به صورت مسلسل سند خاص فقهی که فقهای ما در مباحث فقهی نسبت به واجبات و محرمات دقت می کنند ندارد، بدین صورت است که یا سند ندارد یا سند غیر معتبر دارد. حدیث من بَلَغ، ضعف سند را جبران می کند که بعضی فقها به حدیث مَن بَلَغ عمل کرده اند. این دعا مشمول «حدیث مَن بَلَغ» می شود. این دعا از مستحباتی است که از نظر سند نزد فقیه، معتبر است و اعتبارش ثابت شده است. لذا فتوا می دهد به استحباب، که فرق بین فتاوای به استحباب و اینکه ما عملی را به صورت امید رسیدن به ثوابش انجام دهیم همین است که آن عمل از نظر سندی نزد کارشناس یک روایت متقن نیست. اما نمی توان آن را هم رد کرد. چون به هر حال یکی از مستحبات است. دعای شریف ندبه هم این چنین است.
عمل به دعای ندبه: عمل به دعای ندبه از چهار جهت مطلوب است:
1- جنبه دعایی دارد.
2- جنبه اظهار ارادت به انبیاء و اولیای الهی دارد.
3- اظهار محبّت و معرفت نسبت به جایگاه امامت و ائمه اطهار عليهم السلام مخصوصاً امام زمان ارواحنا له الفداء دارد.
4- بعضی از متون به عنوان دعا معرفی می شود و ممکن است جنبه زیارت هم داشته باشد. دعای ندبه جایگاه دعایی دارد که با خدا سخن می گوییم ولی از آنجا که عمده مطالب آن فضائل اهل بیت عليهم السلام و امام زمان ارواحنا له الفداء است جنبه زیارت هم پیدا می کند.
قصد ما از زیارت پیامبری از پیامبران خدا و یکی از اولیای الهی یکی توجّه خاص به ذات اقدس الهی است و دیگر اینکه ایشان را به عنوان واسطه بین ارتباط خود با خدای متعال قرار می دهیم. همان گونه که خدای متعال در زمان حیات پیامبر صلي الله عليه و آله و سلم یا ولی خدا به ما سفارش کردند:
«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ ...»[1]
«ای کسانیکه ایمان آورده اید از خدا پروا کنید و در جستجوی وسیله ای برای تقرب به او باشید...»
بنابراین دین الهی خصوصاً دین اسلام که دین خاتم است بدون ارتباط با واسطه دین الهی نخواهد بود و اگر کسی گمان می کند مستقیماً می توان با خدا مرتبط شد و نیاز به وسیله (اهل بیت عليهم السلام) نیست، این یک گمان غیر معقول و ناشدنی است.
اهمیت دعای ندبه: اساسا دعاها برای برقراری ارتباط با خدا است ولی چون ما فهم و زبان این ارتباط را آنگونه که شایسته ی مقام ربوبی است نداریم. بنابراین خداوند متعال به این اولیاء این فهم و زبان را داده است که از این طریق ارتباط برقرار شود.
محتوای این دعا یک توجه خاصّ به مقام نبوّت عامّه و نبوّت خاصّه نبی اکرم صلّي الله عليه و آله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام دارد. اهمیت این دعا از این جهت است که دیدگاه معرفتی خودمان را در تدیّن و قبول دین الهی اظهار کنیم.
در زیارات هم به همین شکل است که ارتباط با خدای متعال از طریق اولیاء الهی است. همانطور که در زمان حیات ایشان مأمور هستیم که ارتباط محبّتی و ولایتی با ایشان داشته باشیم تا این ارتباط و اظهار تبعیّت از ایشان، برای ما آن ارتباط محبتی و ولایتی با ذات اقدس الهی را محقق کند.
از این نظر زیارت ائمه برای ما سیاحت نیست بلکه یک سفر روحانی است و باید شرایط روحی و فکری را داشته باشیم و بدانیم چه می گوییم و بهره ی لازم را از دعا ببریم.
شرایط این دعا این است:
اولاً: اعتقادات حقّه را داشته باشیم. دوماً: تثبیت این اعتقادات حقّه برای رسیدن به نجات و سعادت است.
بنابراین خواندن مستمر این دعا اعتقادات حقّه و ابراز محبّت به درگاه اولیاء را تثبیت می کند که از این طریق ما ابراز محبت و اظهار اطاعت نسبت به خدای متعال می کنیم.
در واقع این دعا هم که به نوعی یک زیارت است، بیعت و اظهار سرسپردگی نسبت به امام است که ما ایشان را به مقتدا بودن برای رسیدن به کمال قبول داریم.
بنابراین برای بهره مندی فکری، معرفتی و معنوی از این دعا باید به این نکات در هنگام خواندن دعا توجه داشته باشیم.
ابعاد دعا: دعا همان حالت تضرّع به درگاه ذات اقدس الهی داشتن است و دارای 2 بعد می باشد:
بعد اول دعا: بُعد اولِ که در این جهت هم دعا و هم زیارت، هر دو مشترک هستند، توجه به کمالات گوناگون خدای متعال است و اقرار به این کمالات، نوعی تضرعّ از جانب عبد نسبت به خدای متعال است که خداوند در قرآن کریم شخصیت واقعی انسان را در جهت کمال حقیقی اینگونه بیان می کند:
«قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ ...» [2]
«بگو اگر دعاي شما نباشد، پروردگار من براي شما ارزشي قائل نيست...»
محور اولیۀ این آیه ی شریفه همان تضرّع کردن به درگاه خدا و ماهیّت تضرع نیز، همان اقرار و اعتقاد به کمالات گوناگون و نامتناهی حق تعالی است و اینکه هر موجودی هر کمالی دارد به واسطه خداوند است و ما هم اظهار نقص به درگاه او می کنیم، یعنی اگر چیزی هست از جانب اوست.
در زیارت هم این چنین است. وقتی که یکی از معصومین علیهم السلام یا یکی از اولیاء الهی را زیارت می کنیم، انسان مؤمن در ابتدا باید این دیدگاه را نسبت به خدای متعال داشته باشد، چون ایمان، شرطِ حقیقت زیارت است. بنابراین در مقام زیارت هم از این طریق با خدای متعال ارتباط ایمانی برقرار می کنیم. بنابراین در مقدمه ی زیارات این معنا آمده است. مثلاً زیارت جامعۀ کبیره که با تکبیر و اقرار به وحدانیت مطلقۀ خداوند متعال شروع می شود که این همان دیدگاه توحیدی و ایمانی را اظهار می کند. این یک بُعد دعاست.
بعد دوم دعا: اظهار نیاز و تقاضاهای گوناگون از ذات اقدس الهی است. در این بعد هم دعا و زیارت با هم شریک هستند. ما در زیارات بعد از توجه به کمالات حق تعالی و اینکه خداوند متعال این زیارت شده را واسطه در ارتباط با خودش قرار داده است، در مرحله اول برای رسیدن به کمالات حقیقی، معنوی و روحی و در مرحلۀ دوم از طریق این زیارت شده نیازهای مادی ما نیز برآورده شود. در زیارات نیز این تقاضاها در متن زیارت یا در دعای بعد از زیارت آمده است که خواندن آن به ما سفارش شده است.
به هر حال آن بُعد اول دعا یا زیارت (ستایش پروردگار متعال به عنوان عین کمالات گوناگون) باید مورد توجّه قرار گیرد.
