طلب رحمت
در دعاها بعد از ستایش پروردگار به کمالات، طلب رحمت بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام می شود که این طلب رحمت در طول ستایش خداوند متعال است. به این معنا که خداوند متعال کمالات خود را در عالم از طریق «واسطه ها» افاضه می کند.
کمالات الهی 2 نوع است:
1- کمالات تکوینی: همه نظامات هستی، همان کمالات وجودی خداوند متعال هستند.
2- کمالات تشریعی: معارفی که در قالب «دین» برای بشر در این عالم افاضه می شود.
که هر دو این کمالات به واسطه وسائط در هستی ظهور پیدا می کنند.
در دعای ندبه مسئله نظام دین در عالم دنیا از طریق انبیاء علیهم السلام مورد توجه قرار می گیرد که خداوند متعال کمالاتش اقتضاء می کند که در این عالم یک کمال خاصی از او ظهور پیدا کند و آن هم نظام تشریع و دین است که برای انسان این نظام به طور کامل تجلّی می کند. از این جهت برای انسان یک وسائط انسانی را که عبارتند از انبیاء علیهم السلام در این عالم می آورد.
اما در عین حال خداوند متعال وسائط فیضی هم در نظام تکوینی اش در عوالم وجودی دارد که آن وسائط از جهت مرتبۀ وجودی فوق عالم ماده هستند که البته در عالم ماده هم آن وسائط تحقق دارد و اساساً وسائط فیض از دیدگاه عقلی و نقلی باید مرتبۀ وجودی شان بالاتر از نظام عالم ماده باشد که قوانین محدود عالم ماده بر آنها حاکم نباشد.
به عبارت دیگر در عین حالی که باید بهره وجود مادی داشته باشند اما باید از آن عوالم غیبی هم بهره مند باشد. اما وسائط فیض الهی گاهی به گونه ای هستند که اینها اساسا وجود مادی ندارند. مثل ملائکه که آنها به تعبیر قرآن کریم دستجات مختلفی هستند و هر کدام از جانب خداوند متعال مقام وساطت فیض خاصّی را عهده دار هستند.
به هر حال این طلب رحمتی که بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام می دهیم، ابعادی دارد. یک بعد آن که بعد بسیار بلند است، نشان دهنده ی این است که نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از جانب خداوند متعال دارای یک مرتبه ای از وجود هستند که از آن به «خلقت نوری» تعبیر می شود و به لحاظ آن مرتبۀ از وجود، این وجودات نورانی مقام وساطت برای عوالم بعدی را از جانب خداوند متعال دارند.
بنابراین طلب رحمتی که به لحاظ وجود نورانی این خاندان در این عالم می شود معنایش این می شود که خدای متعال فیوضات خود را از طریق این خاندان به موجودات این عالم افاضه می کند.

معنای طلب رحمت
این رحمت فرستادن خدا بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را باید بیشتر مورد توجه قرار داد.
در این آیه شریفه که بعد از نمازها خوانده می شود:

إِنَّ اللَّهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِيماً» [1]
خدا و ملائکه اش، بر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درود و رحمت می فرستند. این به چه معناست؟ آیا صلوات خدا همین لفظ صلوات است؟ معنایش این است که خداوند رحمت می فرستد. رحمت را باید معنا کرد.
رحمت از دیدگاه قرآن 2 شعبه دارد:
1) فیض هستی
2) فیض اعطای دین و کمالات دینی
بنابراین خداوند متعال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را واسطۀ رحمت برای دیگران قرار داده است تا از طریق این بزرگواران که خودشان مظهر تام رحمت الهی هستند رحمت های دیگر به دیگران می رسد.
لذا می فرماید: ای مؤمنین شما هم طلب رحمت کنید. شما هم این حقیقت را درک کنید و این را از خدا بخواهید: خدایا این فیض خودت را اینگونه ادامه بده.
بنابراین حقیقت طلب رحمت مؤمنین از خدای متعال برای محمد و آل محمد علیه السلام این می شود:
«یا ایّها الّذین آمنوا صلّوا علیه و سلّموا تسلیما»
ای مؤمنین شما هم درود بفرستید.
درود یک جنبۀ لفظی دارد. با همین صلوات هایی که به این طریق و با این قالب می فرستیم. اما معنای آن چیست؟
در دعا ما فیضی را از خدا می خواهیم. اینکه فرموده اند قبل از دعا کردن صلوات بفرستید. معنای این صلوات این است که این فیض از طریق این بزرگواران به ما برسد. نه اینکه یک تشریفاتی باشد.

سَلِّمَ تَسلیماً
سَلِّمَ تَسلیماً را 2 گونه می شود معنا کرد:
یعنی ای مؤمنین در برابر پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم تسلیم شوید و هر چه فرمان می دهد، آن را فرمان خدا بدانید. که یکی از جنبه های ایمان انسان مؤمن این است که در برابر فرمان پروردگار متعال تسلیم شود. آنچه که این آیه شریفه می فرماید:
«فَلا و ربِّک لا یُؤمنون حتّی یُحَکِّموک فیما شَجَر َبینهم ثمَُّ لا یَجِدوا فی أَنفُسِهِم حَرَجاً مِمّا قَضَیت و یُسَلِّموا تَسلیما» [2]
این همان معنای اولیه و اصلی تسلیم در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است.
تسلیم را اینگونه معنا می کنیم و «در برابر» به آن اضافه کنم.
ممکن است یک معنای دیگری داشته باشد:
یعنی او را به عنوان «سلامت» معرفی کنیم. وقتی می گوئیم: صلی الله علیه و آله و سلم. «وَ سَلَّم» یعنی همانطوری که از خدا برای آن حضرت طلب رحمت می کنیم، بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام نیز طلب امنیت می کنیم.
طلب امنیت یعنی خدایا همانطور که تو ایشان را مأمون (ایمن) از تمام لغزش ها قرار دادی و ایشان از آلودگیهای فکری، اخلاقی و عملی به ساحت مقدس ایشان در امن هستند، اینها سلامند. همین طور نیز معنای سلام در آیات قرآنی بر انبیاء علیهم السلام معنایش این است. یعنی به نوعی بیانگر عصمت ایشان است.
«و سَلَّم» نیز طلب افاضه امنیّت از جانب خداوند متعال بر این خاندان است. یعنی دعا می کنیم: خدایا همواره با حفظ و حراست خاصّ خودت، ایشان را در این عالم از همه آلودگی های متصّور برای انسان حفظ کن و در سلامت نگهدار.
بنابراین سلام و درود کامل فرستادن بر نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این است که «وَ سَلَّم» هم بگویم. این «وَ سَلَّم» عطف به صلّی می شود.
همانطور که در بعضی آیات قرآن کریم، برخی از انبیاء سلامت را برای خود در 3 مرحله مطرح می کنند.
سلام حضرت یحیی علیه السلام بر خودش:
«وَالسَّلامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا» [3]
و نیز سلام خدا بر حضرت عیسی علیه السلام:
«وَسَلَامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا» [4]
این آیات تداوم عصمت را بیان می کند.
در روایتی نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:
«بر من صلوات دُم بریده نفرستید» سئوال می کنند صلوات دُم بریده و ابتر چیست؟
فرمودند: اینکه بر من صلوات بفرستید بدون آل.
این تعبیر را اهل سنت و شیعه دارند. لذا در نماز نیز این «آل» باید بیاید که اگر این آل نیاید، صلوات نیست. به هر حال خود این روایات بیانگر این است که باید همواره برای رسیدن به معارف دین، معارف اعتقادی، معارف عملی و نهایتاً سعادت حقیقی با کتاب و سنت همراه باشیم.
آیت الله تحریری