تعارض روایات مربوط به مدت غیبت امام مهدی-بخش دوم
شبهه سی و چهارم: مدت غیبت:
پاسخ ادعای دوم
نقد و بررسی سندی
قفاری برای اثبات این مدعا که شیعیان در ابتدا زمانی را برای پایان یافتن غیبت قرار داده بودند به سه روایت استناد جسته است. طبق روایت نخست امام علی زمان غیبت را شش روز یا شش ماه یا شش سال بیان فرموده اند [1] این روایت به سند کلینی ضعیف است، البته شیخ طوسی این روایت را به سند دیگری نقل کرده که به نظر معتبر می آید [2] روایت دوم روایتی است که سال 140 را سال پایان یافتن غیبت معرفی کرده است [3] این روایت نیز از سند معتبری برخوردار است و روایت سوم مورد نظر قفاری مرسله است [4]. افزون بر روایات یاد شده در این بخش از کلمات قفاری، روایات دیگری نیز وجود داشت که به ترتیب اسناد آن ها بررسی می شود: روایتی که بر دست از کار کشیدن برخی از شیعیان به دلیل انتظار ظهور دلالت می کرد [5]؛ ضعیف است. روایت بعد روایتی بود که از تربیت شدن شیعه با آرزوها سخن می گفت [6]؛ این حدیث نیز هم چون حدیث قبل ضعیف است. روایت بعد روایتی بود که طبق آن اگر از ائمه روایتی شنیده شد و به همان صورت اتفاق افتاد تصدیق آن یک اجر دارد و... [7]، این روایت از سند معتبری برخوردار است و روایت بعد روایتی است که از فاش شدن زمان گشایش توسط شیعیان سخن می گوید [8]، که این روایت نیز به نظر معتبر می آید. بخشی دیگر از روایات مورد نظر قفاری روایاتی است که بر دروغ گو بودن وقت گذاران و عدم توقیت از ناحیه ائمه دلالت دارد که در این باره روایات متعدی وجود دارد و کثرت آن ها ما را از بررسی سندی بی نیاز می کند [9].
نقد و بررسی محتوایی
روایات مورد نظر قفاری ناظر به ظهور امام مهدی نیستند:
آقای قفاری مدعی است برخی از روایات شیعه، وقت خاصی را برای ظهور تعیین کرده بودند. پس وقتی این وعده در موعد مقرر عملی نشد، عالمان شیعه روایات گوناگونی را برای توجیه آن جعل کردند. روایاتی که به نظر آقای قفاری بر تعیین وقت ظهور دلالت دارند، عبارتند از: روایتی که سال ظهور را سال 140 معرفی می‌کند، روایتی که درصدد تعیین وقت ظهور با کمک حروف مقطعه قرآن است و روایت امام علی. متن کامل حدیث نخست بدین قرار است:
ابوحمزه ثمالی می‌گوید: به امام باقر عرض کردم: علی (ع) همیشه می‌فرمود: «تا هفتاد، بلا است» و می ‌فرمود: «پس از بلا گشایش است»، ولی هفتاد گذشت و گشایشی ندیدیم. امام باقر فرمود: ای ثابت، خداوند وقت این امر را سال هفتاد قرار داده بود، ولی چون حسین (ع) کشته شد، غضب خداوند بر اهل زمین شدید شد و آن را به سال 140 موکول کرد. ما آن را به شما گفتیم و شما سخن ما را منتشر کردید و پرده از راز برداشتید. پس خداوند آن را به تأخیر انداخت. پس از آن، نزد ما وقتی را قرار نداد و «خدا آن‌چه را بخواهد، محو یا اثبات می‌کند و اصل کتاب نزد اوست.» ابوحمزه ثمالی می‌گوید: این مطلب را بر امام صادق عرضه کردم. آن حضرت فرمود: آری، همین‌طور است [10].
روایت یاد شده برخلاف توهم آقای قفاری به هیچ عنوان ناظر به تعیین وقت ظهور امام مهدینیست. اثبات این مدعا که روایت یاد شده، ناظر به تعیین وقت ظهور است، نیازمند اثبات دو نکته است: اول این‌که مقصود از 70 و 140، 70 و 140 پس از غیبت باشد؛ و دوم این ‌که مقصود از «هذا الأمر»، ظهور امام مهدی [عج) باشد.
خوشبختانه نه ‌تنها هیچ قرینه ‌ای این دو مدعا را ثابت نمی ‌کند، بلکه قراین متعددی برخلاف آن دلالت دارند. این قراین عبارتند از:
1. ظهور واژه سبعین و اربعین و مائۀ، هفتاد و صد و چهل پس از هجرت است، ‌چنان‌که فهم عرفی از عبارت ‌های مشابه همین است. برای مثال، اگر کسی بگوید: در سال هزار، فلان اتفاق افتاد، همه از آن هزار پس از هجرت را فهم می‌ کنند.
2. قرینه دوم، فهم راوی است؛ چرا که او از این فرمایش امام علی «إلی السّبعین بلاءً»، هفتاد پس از هجرت را فهمیده است. در زمان امام باقر هنوز غیبت آغاز نشده بود. از همین‌ رو، از امام باقر می ‌پرسد: چرا با این‌ که سال هفتاد گذشت، گشایشی حاصل نشد؟
3. تأیید این برداشت از سوی امام (ع)، قرینه دیگری بر مدعای ماست؛ چرا که اگر مقصود، هفتاد پس از غیبت بود، به طور طبیعی، پاسخ امام باقر این بود که هنوز سال هفتاد پس از غیبت نرسیده است و عجله شما بی‌ مورد است، اما آن حضرت به سؤال پرسش‌ گر پاسخ می‌ دهد و آن را به گونه ‌ای دیگر مدلل می‌کند.
واژه «هذا الأمر» در روایت مورد نظر نیز ناظر به «رخاء بعد البلاء» است؛ چرا که راوی درباره علت تحقق نیافتن این فرمایش امام علی که «إلی السّبعین بلاء و بعد البلاء رخاء» سؤال می ‌کند. امام باقر نیز در پاسخ می‌ فرماید: «إنّ الله کان وقت هذا الأمر»؛ یعنی همان رخاء را در سال هفتاد قرار داده بود. روشن است که رخاء به معنای گشایش [11] است و هیچ دلیلی بر تفسیر آن به ظهور امام مهدی نیست. نکره بودن رخاء نیز قرینه ‌ای بر مطلب یاد شده است.
به نظر علامه مجلسی در این روایت، «وقت هذا الأمر، یعنی ظهور حق و غلبه آن بر باطل به دست یکی از ائمه: است، نه ظهور امام دوازدهم» [12]. فیض کاشانی، دیگر عالم جلیل ‌القدر شیعی در ابتدا می‌ نویسد که هفتاد یعنی هفتاد پس از هجرت یا پس از غیبت امام مهدی، ولی در ادامه، احتمال اول را ترجیح می‌ دهد و می ‌افزاید احتمال این ‌که مقصود، هفتاد پس از هجرت باشد، با این نکته تأیید می‌ شود که امام حسین حق خود را در حدود سال هفتاد پس از هجرت طلب کرد و امر امام رضا اندکی پس از سال 140 در شرف ظهور بود [13].
آقای قفاری برای تکثیر اشکال، تفسیر مشاهیر عالمان شیعی هم‌ چون علامه مجلسی و فیض کاشانی را رها کرده و به تفسیر یکی از عالمان نه ‌چندان مشهور شیعی استناد کرده‌ است.
روایت دومی که به نظر آقای قفاری درصدد تعیین وقت ظهور است، این روایت است:
امام باقر (ع) فرمود:
ای ابولبید، دوازده نفر از فرزندان عباس به حکومت می‌ رسند که پس از هشتمین آنها چهار نفرشان کشته می‌ شوند. یکی از آنها درد گلو می‌گیرد که او را می‌کشد. آنها گروهی هستند که عمرشان، کوتاه و مدت حکومتشان، اندک و سیرتشان، پلید است. یکی از آنها فاسق است که لقبش، هادی، ناطق و غاوی است. ای ابولبید، در حروف مقطعه قرآن، دانش فراوانی است. همانا خداوند بلندمرتبه «الم ذلِكَ الْكِتَابُ» را نازل کرد. پس محمد قیام کرد تا این‌که نورش آشکار شد و امرش تثبیت شد و در روز تولدش به دنیا آمد، در حالی که از هزاره هفتم، صد و سه سال گذشته بود. [سپس فرمود:] و این در کتاب خدا در حروف مقطعه بیان شده است، وقتی آنها را بدون تکرار بشماری. در حروف مقطعه، حرفی نیست که ایامی بگذرد مگر این‌که هنگام به پایان رسیدنش، قائمی از بنی‌هاشم به ‌پا خیزد. [آن‌گاه ادامه داد:] الف، یک است؛ لام، سی؛ میم، چهل و صاد، نود که مجموعاً 161 است. پس آغاز خروج حسین بن علی (ع)، «الم الله» بود و چون زمانش فرا رسید، قائمی از نسل عباس در «المص» قیام کرد و قائم ما هنگام به پایان رسیدن آن «الر» قیام خواهد کرد. این را یاد بگیر و محافظت کن و مخفی نگاه‌‌ دار [14].
در این روایت که علامه مجلسی آن را معضلات اخبار شمرده [15]، با زبان رمز و کنایه سخن گفته شده است. شارحان روایات نیز نتوانسته ‌اند درباره مفاد آن به صورت قطعی قضاوت کنند. با وجود چنین ابهامی، چگونگی دلالت آن بر تعیین وقت روشن نیست. از این‌ رو، نمی ‌توان آن را از احادیثی شمرد که وقتی برای ظهور تعیین کرده ‌اند و ظهور در وقت موعود محقق نشده است. درباره روایت امام علی که در پاسخ به پرسش از مدت حیرت و غیبت فرمود: «ستۀ ایام او ستۀ اشهر او ست سنین»، باید گفت:
1. قفاری برای آن همه غوغای خود و متهم کردن عالمان شیعه به بازی دادن مردم و جعل حدیث مستندی جز همین روایت ندارد ـ البته آن را نیز پاسخ خواهیم داد ـ در حالی که مخاطبی که سخنان وی را می ‌خواند، از آن چنین برداشت می ‌کند که گویا تشکیلات منسجم و هدفمندی با تمام توان در مسیر جعل حدیث و تحریف حقایق تلاش می ‌کردند.
2. اگر عالمان شیعه این روایت را به دروغ و برای فریب شیعیان جعل کرده باشند، چگونه شیخ کلینی که کتابش کهن ‌ترین منبع این روایت است و ده ‌ها سال پس از غیبت و تحقق نیافتن وعده امام عل (ع) کتاب خود را تألیف ‌کرده، این حدیث را در کتاب خود ثبت کرده است. چرا شیخ طوسی که دویست سال پس از غیبت می‌ زیسته، آن را در کتاب خود آورده است؟ آیا نقل این حدیث در کتاب‌های الکافی و الغیبۀ بیش از آن‌ که بر جاعل بودن عالمان شیعه دلالت کند، بر امانت‌ داری آنها در نقل روایات گواهی نمی ‌دهد؟
تحلیل آقای قفاری زمانی صحیح بود که در منابعی که پیش از غیبت یا هم‌ زمان با آن نگاشته شده است، این روایت وجود داشته باشد و از آن پس، در منابع انعکاس نیاید. اکنون جریان دقیقاً برعکس است؛ یعنی در منابع قبل و هم‌ زمان غیبت، اثری از این روایت نیست و در منابعی که ده ‌ها سال پس از غیبت نوشته شده ‌اند، این روایت وجود دارد. آن‌ چه گذشت، بهترین قرینه است بر این‌ که مقصود روایت، آن‌ چیزی نیست که آقای قفاری پنداشته است. ‌چنان‌که شیخ حر عاملی گفته است، این روایت بیش از آن‌ که در مقام تعیین زمان ظهور باشد، درصدد مجمل و مبهم گذاردن آن است [16]. علی بن بابویه، صدوق اول در توضیح این حدیث چنین می‌نویسد:
چگونه روشن نیست که فرمایش علی (ع)، شش روز یا شش ماه یا شش سال آشکار نیست؟ چیزی که ممکن است وقتش از شش روز به شش ماه و از شش ماه به شش سال امتداد پیدا کند، بدون شک، می‌تواند تا سال ‌ها امتداد یابد. آیا این روشن است؟ پس اگر آن حضرت قصد بیان وقت را داشته ‌اند، روشن است که وقتی تعیین نکرده ‌اند و اگر مقصودشان، پوشاندن آن بوده، عجیب نیست که آن را با شدیدترین وجه ممکن بپوشاند و با تمام توان آن را مخفی نماید؛ چرا که کسی که به دانش او اطمینان وجود دارد، وقتی با شک بین شش روز یا شش سال خبر می ‌دهد، جز مخفی نگاه داشتن و پوشاندن قصدی ندارد [17].
آن‌ چه این معنا را تقویت می‌ کند، روایات فراوانی است که به صراحت، تعیین وقت را حتی در گذشته از ائمه: نفی می‌کند.
امام صادق(ع) فرمود:
ما خاندانی هستیم که وقت تعیین نمی‌کنیم [18].
همچنین فرمود:
ای مفضل، من برای آن وقتی تعیین نمی‌کنم و برای آن وقتی تعیین نمی ‌شود و هرکس برای مهدی ما وقت تعیین کند، در علم خداوند بلند ‌مرتبه، خود را شریک دانسته و مدعی شده که به اسرار الهی اطلاع یافته است [19].
و در حدیثی دیگر فرمود:
وقت‌‌گذاران دروغ می‌گویند. ما نه در گذشته وقت تعیین کردیم و نه در آینده وقت تعیین می‌کنیم [20].
هم ‌چنین در حدیث دیگری فرمود:
ما در گذشته برای هیچ‌کس وقت تعیین نکرده‌ایم [21].
آن‌چه گذشت، به روشنی بر این نکته دلالت دارد که روایت مورد نظر درصدد تعیین وقت ظهور نبوده است. بنابراین، نه پیشوایان معصوم برای ظهور وقتی تعیین کرده بودند و نه روایات در این باره با یک‌دیگر در تعارضند.