حكمت الهى بر اين است كه وقت ظهور صاحب الامر را پيش از فرا رسيدن آن از بندگانش مخفى بدارد، به خاطر امورى كه بر ما پوشيده است، و بعضى از آن‏ها از اخبار ائمه اطهارعليه السلام استفاده مى‏شود، كه ان شاء اللَّه تعالى به آن‏ها اشاره خواهيم كرد.
زيرا كه علم به آن از اسرار اللَّه است كه از خلق خود مستور داشته، چنان‏كه در دعايى كه از آن حضرت‏ به دست شيخ‏عَمْرى‏قدس سره روايت رسيده چنين آمده است: خدايا تو عالِمى بدون تعليم به آن وقتى كه صالح امر حكومت ولّى تو است، در اين‏كه به او فرمان دهى امر خود را اظهار نمايد و پرده غيبتش را كنار زند، پس مرا بر انتظار آن صبر ده تا دوست ندارم آنچه به تأخير انداخته‏اى جلو بيفتد و آنچه را تعجيل بخواهى من به تأخيرش مايل نباشم، و هر چه تو در پرده قرار داده‏اى افشايش را نطلبم، و در آنچه نهان ساخته‏اى كاوش ننمايم، و در تدبير امور جهان با تو كه همه مصالح را مى‏دانى به نزاع نپردازيم... .. و در كتاب حسين بن حمدان به سند خود از مفصَّل بن عمر آورده كه گفت: از سرورم حضرت ابى عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام پرسيدم: آيا ظهور مهدى منتظر وقت معيَّنى دارد كه مردم آن را بدانند؟ فرمود: حاشا كه خداوند براى آن وقتى تعيين كرده باشد يا شيعيان ما براى آن وقتى معين كنند. گويد: عرضه داشتم: اى مولاى من اين از چه جهت است؟ فرمود: زيرا كه آن همان ساعت است كه خداى عز و جل فرموده:

يَسْئَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْساها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي لا يُجَلِّيها لِوَقْتِها إِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِيكُمْ إِلاَّ بَغْتَةً يَسْئَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْها قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّه وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ؛ [1]

اى رسول ما از تو درباره آن ساعت مى‏پرسند كه كى خواهى بود بگو علم آن نزد پروردگار من است كه جز او آن ساعت را ظاهر و روشن نتواند كرد شأن آن ساعت در آسمان‏ها و زمين سنگين و عظيم است، جز ناگهانى شما را نيايد از تو مى‏پرسند كه گويى تو كاملاً بدان آگاهى بگو علم آن ساعت محقَّقاً نزد خدا است ليكن اكثر مردم بر اين حقيقت آگاه نيستند.

و فرموده خداوند: هَلْ يَنْظُرُنَ إلَّا السَّاعَةَ أنْ تَأتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جاءَ أَشْرَاطُها. فَأنّى لَهُمْ اذا جائَتْهُمْ ذِكريهُمْ؛ [2] آيا كافران كه ايمان نمى‏آرند پس باز انتظارى دارند جز آن‏كه ساعت فرا رسد كه همانا شروط و علايم آن پديد آمد و پس از آن‏كه بيايد در آن حال تذكر و پند آنان را چه سودى بخشد.

و فرموده خداوند: اقْتَربَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ القَمَرُ [3] آن ساعت نزديك آمد و ماه آسمان شكافته شد.

و فرموده خداوند: وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِيبٌ. يَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِينَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ يَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِينَ يُمارُونَ فِي السَّاعَةِ لَفِي ضَلالٍ بَعِيدٍ؛ [4] و تو چه دانى شايد كه آن ساعت نزديك باشد آنان كه به آن ساعت ايمان ندارند به تمسخر تقاضاى زودتر شدن آن را دارند و امّا آنان كه ايمان آورده‏اند از آن سخت بيمناكند و مى‏دانند كه آن روز بر حق است، توجّه كنيد آنان كه درباره ساعت جدال كنند در گمراهى دورى هستند.

عرض كردم: اى مولاى من، معنى: يُمارون =جدال مى‏كنند چيست؟ امام‏صادق‏عليه السلام فرمود: مى‏گويند قائم كى متولد شده و چه كسى او را ديده و در كجاست و كجا خواهد بود و كى ظاهر مى‏شود؟ تمام اين‏ها از جهت عجله كردن در امر خداوند و شك در قضاى الهى است، آنان دنيا و آخرت را زيان كرده‏اند و پايان بد از آنِ كافران است.

مفضَّل گويد: عرضه داشتم: اى سرور من، پس وقتى براى آن تعيين نمى‏كنيد؟ فرمود: اى مفضّل براى آن وقتى مگذار كه هر كس براى ظهور مهدى ما وقتى تعيين نمايد خود را در علم خداوند شريك دانسته و به ناحق مدعى شده كه خداوند تعالى او را از اسرار خويش آگاه ساخته است... . اين حديث طولانى است آن مقدار كه مورد نياز بود پايان يافت. و در غيبت نعمانى به سند خود از محمد بن مسلم آورده كه گفت: حضرت ابوعبداللَّه امام صادق‏عليه السلام فرمود: اى محمد هر كس تعيين وقتى را از ما به تو خبر دهد بدون ترديد او را تكذيب كن، زيرا كه البته ما براى هيچ كس وقتى را تعيين نمى‏كنيم. [5]

و از ابوبكر حضر ‏آورده كه گفت: شنيدم حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمود: همانا ما براى اين امر وقتى تعيين نكنيم. [6]

و از ابوبصير از حضرت امام صادق‏عليه السلام آمده كه گفت: به آن حضرت عرضه داشتم: فدايت گردم، خروج قائم‏ ارواحنا له الفداء كى خواهد بود؟ فرمود: اى ابومحمد ما خاندانى هستيم كه وقت نمى‏گذاريم، و به تحقيق كه حضرت محمد صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: وقت گذاران دروغ گويند، اى ابومحمد به درستى كه پيش از اين امر پنج علامت خواهد بود نخستين آن‏ها ندا در ماه رمضان است، و خروج سفيانى، و خروج خراسانى، و كشتن نفس زكيّه و فرو رفتن زمين در بيداء. سپس فرمود: اى ابومحمد به ناچار پيش از آن دو طاعون خواهد بود، طاعون سفيد و طاعون سُرخ.

عرض كردم: فدايت شوم: اين دو طاعون چيست؟ فرمود: امّا طاعون سفيد مرگ همگانى خواهد بود، و امّا طاعون سُرخ شمشير. و قائم‏ ارواحنا له الفداء خروج نخواهد كرد تا اين‏كه در دل فضا شب بيست و سوم ماه رمضان شب جمعه نامش اعلام شود.

عرض كردم: چگونه ندا مى‏شود؟ فرمود: به اسم او اسم پدرش اعلام مى‏شود: توجه كنيد كه فلانى پسر فلانى قائم آل‏محمدصلى الله عليه وآله وسلم است، پس از او بشنويد و اطاعتش كنيد آن‏گاه هيچ جاندارى نمى‏ماند مگر اين‏كه آن صِيحه را خواهد شنيد، و خفته را بيدار مى‏كند و از حياط خانه بيرون مى‏رود، و دوشيزه از پس پرده‏اش بيرون مى‏دود، و قائم‏ ارواحنا له الفداء چون آن ندا را بشنود خروج مى‏كند، و آن صيحه جبرئيل‏عليه السلام است. [7]

و در كافى و غيبت نعمانى به سند خود آورده‏اند كه مهزم به امام صادق‏عليه السلام عرضه داشت: فدايت شوم، از اين امر كه در انتظارش هستيم خبر ده كه كى خواهد بود؟ فرمود: اى مهزم وقت‏گذاران دروغ گويند و شتابزدگان هلاك شوند، و تسليم شدگان نجات يابند. [8]

و نيز هر دو به سندشان از ابوبصير آورده‏اند كه گفت: از او - يعنى امام صادق‏عليه السلام - درباره حضرت قائم‏ ارواحنا له الفداء پرسيدم آن حضرت فرمود: وقت گذاران دروغ گويند ما خاندانى هستيم كه وقتى تعيين نمى‏كنيم. [9]

و در غيبت نعمانى از امام صادق‏عليه السلام است كه فرمود: خداوند جز اين نخواهد كرد كه خلاف وقتى را كه وقت‏گذاران تعيين كنند ظاهر سازد. [10]

و از فضيل بن يسار است كه گفت: به حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام عرض كردم: آيا براى اين امر وقتى هست؟ فرمود :وقت تعيين كنندگان دورغ مى‏گويند؛ وقت گذاران دروغ مى‏گويند. [11]

و در كافى از احمد به سند خود آورده كه گفت: فرمود: خداوند جز اين نكند كخه برخلاف وقتِ وقت گذاران پيش آورد. [12]

و به سند خود از ابوبصير آورده كه گفت: از حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام درباره حضرت‏قائم پرسيدم، فرمود: وقت‏گذاران دروغ گويند، ما خاندانى هستيم كه وقتى را تعيين نكنيم. و در غيبت شيخ طوسى به سند خود از فضل بن شاذان به سند خود از فضيل است كه گفت: از حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام پرسيدم: آيا اين امر را وقتى هست؟ فرمود: وقت گذاران دروغ گويند، دروغ مى‏گويند دروغ مى‏گويند. [13]

و به سند خود از حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام آوره كه فرمود: وقت گذاران دروغ مى‏گويند در گذشته وقتى تعيين نكرديم و در آينده هم تعيين نخواهيم كرد. [14]

و به سند خود از عبدالرحمن بن كثير آورده كه گفت: در محضر امام صادق‏عليه السلام شرفياب بودم كه مهزى اسدى بر آن جناب وارد شد و عرضه داشت: فدايت گردم مرا خبر ده اين امرى كه انتظارش را مى‏كشيد چه وقت خواهد بود، كه به طول انجاميده؟ آن حضرت‏ فرمود: از مهزم وقت گذاران دروغ مى‏گويند، و شتابزدگان به هلاكت رسند و تسليم شوندگان نجات يابند، و به سوى ما مى‏آيند. [15]
و به سند صحيح خود از حضرت امام صادق‏عليه السلام آورده كه فرمود: هر كس از مردم براى تو هرگونه وقتى را تعيين كرد بدون هراس او را تكذيب كن كه ما براى هيچ كس وقتى تعيين نكنيم. [16]

و در احتجاج شيخ طبرسى از محمد بن يعقوب كلينى از اسحاق بن يعقوب آمده كه گفت: از محمد بن عثمان عَمْرى‏قدس سره درخواست كردم نامه‏اى از من به محضر حضرت صاحب الأمر ارواحنا له الفداء برساند، كه در آن نامه از مسائلى كه بر من مشكل شده بود سؤال كرده بودم، پس توقيع به خط مولايمان صاحب‏الزمان ارواحنا له الفداء آمد، تا آنجا كه فرموده:... و امّا ظهور فَرَج، پس آن به دست خداى عز و جل است، و وقت گذاران دروغ مى‏گويند... [17]

و اين را شيخ طوسى‏رحمهم الله از گروهى از مشايخ خود از جعفر بن محمد بن قولويه و ابوغالب زرارى و غير آن‏ها از محمد بن يعقوب كلينى‏قدس سره از اسحاق بن يعقوب روايت كرده است. [18]

مى‏گويم: توثيق اسحاق بن يعقوب را در كتاب‏هاى رجالى كه نزد من هست نديدم، ولى در وثاقت و جلالت او همين بس كه شيخ كلينى با اعتماد بر او از وى روايت كرده، به اضافه قرائن ديگر... چنان‏كه بر هوشمند دانا پوشيده نيست.

توضيح: از تمام آنچه در اين باب آورديم معلوم شد كه از وظايف مهم، ترك وقت گذارى و تكذيب تعيين كنندگان وقت ظهور حضرت حجّت‏ ارواحنا له الفداء است هر كس كه باشد، و در اينجا شايسته است به چند مطلب توجه داده شود:

مطلب اوّل: ممكن است تصوّر شود كه بين روايات ياد شده با روايت كه مشايخ سه‏گانه [19] به سندها‏یشان از ابوحمزه ثمالى آورده‏اند منافاتى هست.

ابوحمزه گويد: به حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام عرضه داشتم: حضرت على‏عليه السلام مى‏فرموده: تا سال هفتاد، بلا است و مى‏فرموده: پس از بلا راحتى است، و سال هفتاد گذشت و ما راحتى نديديم؟ حضرت ابوجعفرعليه السلام فرمود: اى ثابت خداى تعالى براى اين امر در هفتاد سال وقت تعيين كرده بود، پس هنگامى كه حسين‏عليه السلام كشته شد غضب خداوند بر اهل زمين شديد گشت و آن را به صد و چهل سال تأخير انداخت، پس ما اين را برای‏تان حديث گفتيم ولى شما آن را فاش كرديد، و پرده از روى سرّ برداشتيد، پس خداوند آن را به تأخير انداخت و پس از آن وقتى نزد ما تعيين نفرموده، و خداوند هر چه را بخواهد محو و هر چه را خواهد اثبات مى‏كند و اصل كتاب نزد اوست [20] ابوحمزه گويد: همين مطلب را به حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام گفتم، فرمود: همين طور بوده است. و شيخ طوسى به سند خود از فضل بن شاذان به سند خود از ابوبصير آورده كه گفت: به آن حضرت‏عليه السلام عرض كردم: آيا براى اين امر مدّت سر رسيدى هست كه بدن‏هايمان را به آن راحت دهيم و به آن منتهى شويم؟ فرمود: آرى، ولى شما فاش كرديد پس خداوند بر آن افزود. [21]

و به سند خود از امام صادق‏عليه السلام آورده كه فرمود: اين امر در من بود، پس خداى تعالى آن رابه تأخير انداخت، و در ذريّه من آنچه را خواهد به انجام رساند. [22]

و نعمانى به سند خود از اسحاق بن عمّار صيرفى روايت آورده كه گفت: شنيدم حضرت امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمود: براى اين امر وقتى بود، و آن در سال صد و چهلم، پس شما آن را بازگو كرديد و منتشر ساختيد، خداى عز و جل هم آن را تأخير انداخت. [23]
و در همان كتاب در حديث ديگرى از او روايت شده كه گفت: حضرت امام صادق‏عليه السلام فرمود: اى ابواسحاق اين امر دو بار به تأخير افتاد. [24]

مصنّف اين كتاب، چنگ زننده به ريسمان محكم خداوند؛ ولايت ائمه طاهرين‏عليه السلام محمد تقى موسوى اصفهانى - عفى عنه - گويد: بين اين احاديث با احاديث سابق منافاتى نيست، چون صراحت و ظهورى در اين احاديث نيست بر اين‏كه منظور از امر ظهور امام دوازدهم باشد، بلكه نمى‏تواند مراد از آن ظهور آن حضرت‏ باشد، زيرا كه سال هفتاد و سال صد و چهل، پيش از ولادت آن جناب بوده، و هم‏چنين حديث سوم بر آنچه ياد كرديم نصّ است.

بنابراين منظور تسلُطّ يافتن امامان‏عليه السلام و ظهور دولت حق و پيروزى مؤمنين بر مخالفين مى‏باشد، و اين - به حسب روايات ياد شده - به ظهور آن حضرت‏ مقيَّد نيست، و با ترتيب امامت و اين‏كه شماره امامان دوازده مى‏باشد منافاتى ندارد، و ظاهر از اين روايات آن است كه ظهور دولت حق و غالب شدن امامان و شيعيان ايشان، و تسلطّ يافتنشان بر اهل باطل و گسترش دادن عدل و داد در دنيا چنين مقدَّر بوده كه در سنه هفتاد واقع شود به شرط آن‏ كه مردم بر يارى امام حسين‏عليه السلام متَّفق مى‏شدند، كه اين تكليفى بود بر عموم آن‏ها چنان‏كه در احاديثى وارد گرديده كه ان شاء اللَّه تعالى بعضى از آن‏ها را خواهيم آورد، پس چون به امر پروردگارشان فسق ورزيدند، و از يارى ولیشان خوددارى كردند، غضب خداى تعالى بر آنان شدّت گرفت، و نجات و رهايشان از دست دشمنانشان، و گسترش عدالت در ميانشان را تا سال صد و چهل به تأخير انداخت، و اين موافق زمان امام صادق‏عليه السلام است، چنان‏كه در روايت سوم به آن تصريح شده است.

و چون شيعيان امر امامان‏عليه السلام را در مخفى داشتن اسرارشان مخالفت كردند، و آنچه را دستور داشتند كتمان و مستور نمايند افشا ساختند، و اين كفران نعمتى بود كه خداوند به آنان عنايت كرده بود، خداى تعالى سزاى عملشان را داد به اين‏كه نجات و خلاصى‏شان را به تأخير انداخت، چنان‏كه حديث ياد شده اين معنى را بازگو مى‏كند. خداى عز و جل فرمايد: ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِما كَفَرُوا وَ هَلْ نُجازِي إِلاَّ الْكَفُورَ؛ [25] اين كيفر كفران آن‏ها بود، و آيا جز كفران كننده را كيفر دهيم؟ و اما احاديثى كه وعده داديم آن‏ها را ياد كنيم: از جمله؛ در مجلّد دهم بحار به نقل از كتاب النوادر على بن اسباط از ثعلبة بن ميمون از حسن بن زياد عطار روايت آمده كه گفت: از حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام درباره فرموده خداى عز و جل: أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ؛ [26] آيا نمى‏نگرى كسانى را كه به آن‏ها گفته مى‏شد از جنگ خوددارى كنيد و نماز را به پاى داريد... .

پرسيدم، آن حضرت‏ فرمود: درباره حسن بن على‏عليه السلام نازل شد، خداوند او را به خودداى از جنگ امر فرمود. رواى گويد: پرسيدم: فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيهِمُ القِتالُ؛ پس چون فرمان جنگ بر آنان آمد...؟ فرمود: درباره حسين بن على‏عليه السلام نازل شد، خداوند بر او و اهل زمين فرض كرد كه در ركاب آن جناب قتال كنند. [27]

مى‏گويم: اين تن كه در سند حديث قرار دارند همگى مورد اعتماد؛ امين؛ و شيعه امامى هستند، چنان‏كه علماى فن تصريح كرده‏اند، پس حديث در منتهاى صحّت است، و به همين معنى روايات متعددى آمده كه به منظور رعايت إختصار از ذكر آن‏ها خوددارى كرديم.
و به آنچه بيان داشتيم ظاهر گشت كه وجهى ندارد اين‏كه اخبار گذشته را حمل كنيم بر آن‏كه نهى از وقت گذاردن را به صورت حتمى و صريح منحصر بدانيم، يا آن‏كه نهى را به غير امامان‏عليهم السلام اختصاص دهيم چنان‏كه بعضى از علما چنين كرده‏اند زيرا كه دانستى هيچ يك از اخبار پنج گانه ياد شده بر تعيين وقت زمان ظهور مولايمان صاحب‏الزمان ارواحنا له الفداء اصلاً دلالت ندارند، بلكه در حديث دوم و سوم بر فَرَج نيز دلالت نيست، زيرا كه بيش از اين از آن‏ها بر نمى‏آيد كه امامان‏عليهم السلام وقت آن را مى‏دانستند، نه اين‏كه به ديگران هم خبر داده باشند.

اضافه بر اين‏كه توجيهى را كه بعضى از علما نموده‏اند، برخلاف صريح فرمايش امامان‏عليهم السلام است كه: ما خاندانى هستيم كه وقت نمى‏گذاريم و نيز: در گذشته وقتى تعيين نكرديم، آينده هم وقتى را تعيين نخواهيم كرد، و نيز: براى هيچ كس وقتى را تعيين نكنيم و غير اين‏ها... بنابراين روايات گذشته با صحّت و صراحتى كه دارند معارضى براى آن‏ها نيست تا به توجيه و تأويل آن‏ها نيازى داشته باشيم.

نعمانى به سند خود از امام صادق‏عليه السلام آورده اين‏كه:

اميرالمؤمنين‏عليه السلام از چند حادثه كه پس از آن حضرت تا قيام قائم ارواحنا له الفداء خواهد بود سخن گفت، حسين‏عليه السلام‏ عرضه داشت: يا اميرالمؤمنين خداوند كى زمين را از ظالمين پاك خواهد ساخت؟ اميرمؤمنان‏عليه السلام فرمود: خداوند زمين را از ظالمين پاك نخواهد ساخت تا اين‏كه خون حرام ريخته شود، سپس جريان بنى اميّه و بنى العبّاس را در حديثى طولانى يادآور شد، آن‏گاه فرمود: هر گاه قيام كننده در خراسان بپاخاست و بر سرزمين كوفه كرمان و مُلتان تسلط يافت، و از جزيره بنى كاوان گذشت، و قائمى از ما در گيلان قيام كرد و آبرو ديلم او را اجابت نمودند، و براى فرزندان (يا فرزند) من پرچم‏هاى ترك در اطراف و اكناف پراكنده شود.

و در اين گير و دارها باشند، هر گاه بصره ويران شود و امير أُمرا در مصر قيام كند. آن‏گاه آن حضرت حكايتى طولانى بيان داشت سپس فرمود: هنگامى كه هزاران نفر آماده نبرد شوند، و صف‏ها آراسته گردد و قوچ بره را بكشد، آنجاست كه آخرى قيام كند و انتقام گيرنده در پى انتقام خيرد و كافر هلاك گردد، سپس قائمى كه در آرزويش هستند و امامى كه ناشناخته باشد، آن‏كه داراى شرافت و بزرگوارى است قيام خواهد كرد، و اى حسين او از نسل تو است، هيچ پسرى مانند او نيست، ما بين دو ركن مسجدالحرام ظاهر مى‏شود، و در دو جامه پوسيده بر جن و انس غالب مى‏گردد، و زمينى را آلوده نگذارد، از وجود افراد پست پاك سازد خوشا به حال كسى كه زمان او را درك كند و به دورانش برسد و آن روزها را ببيند. [28]

مطلب دوّم: از تمام آنچه ياد كرديم معلوم گرديد كه علم به وقت ظهور مولايمان صاحب‏الأمر ارواحنا له الفداء از اسرار خداوند است كه از بندگان خود مخفى داشته، و برایشان آشكار ننموده، و خود به جهت اين كار داناست و نيز رسول و حُجّت‏هاى اوعليهم السلام دانند، ولى آنچه از كلمات ايشان استفاده كرده‏ايم چند وجه است:

وجه اوّل: اين‏كه بندگان نمى‏توانند آن را تحمل كنند، و بر كتمانش صبر نمايند، اين وجه از دو روايت ابوحمزه و ابوبصير كه پيش‏تر گذشت استفاده مى‏شود، بيان مطلب اين‏كه: مؤمنين طبقات مختلفى دارند:

بعضى از آنان به خاطر ضعف ايمان از تحمل اسرار ناتوان هستند، چنين كسى نمى‏تواند بر آن اسرار مطلّع شود، بلكه هر گاه بعضى از اسرار برايش ياد شود شك‏ها و شبهه‏هايى به دلش راه مى‏يابد، به سبب طاقت نداشتن و ضعف ايمان، چنان‏كه در بيان مراتب ايمان آمده كه: اگر بر كسى كه داراى دو بخش است سه بخش قرار داده شود، خواهد شكست همچنان كه تخم‏مرغ بر سنگ صاف مى‏شكند.

و نيز روايت شده كه: اگر ابوذر مى‏دانست در دل سلمان چيست او را مى‏كشت. و روايات ديگر....و بعضى از مؤمنين ايمانشان قوى و يقينشان ثابت است، و توان تحمُّل بعضى از اسرار را دارند، و هيچ شبهه‏اى بر ايشان عارض نمى‏شود، ولى توانايى صبر كردن بر زمان طولانى را ندارند،كه هر گاه از ابتداى امر وقت ظهور بر ايشان تعيين گردد،و به ايشان مثلاً گفته شود كه حضرت حجّت‏ ارواحنا له الفداء تا هزار سال ديگر ظهور نخواهد كرد، بر اثر اندوه بر طول مدّت مى‏ميرند، يا بيمارى و سختى بر ايشان عارض مى‏شود، بنابراين مصلحت آن است كه از اينچنين مؤمنانى نيز وقت ظهور مخفى گردد.

و بعضى از آن‏ها ايمانشان قوى‏تر است، ولى صبر ندارند كه آن را كتمان سازند، كه اگر سِرّى به ايشان گفته شود آن را منتشر و فاش خواهند ساخت، پس مصلحت در اين است كه از چنين كسانى نيز مخفى گردد، و شايد - به تأييد خداى تعالى و بركت اولياى او عليهم السلام - ناظر به همين معنى باشد آنچه در بصائر به سند خود از ابوالصامت روايت آمده كه گفت: شنيدم حضرت ابى‏عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمود: از جمله حديث ما بخشى را فرشته مقرب و پيغمبر مرسل و بنده مؤمن تحمل نتوان كرد. عرض كردم: پس چه كسى آن را متحمل گردد؟ فرمود: ما آن را متحمل باشيم. [29]

و در همان كتاب در حديث ديگرى از آن حضرت‏ آمده كه فرمود: همانا حديث ما صعب مستصعب است، با شرافت و گرامى و هميشه فروزان و پاكيزه و دشوار است، آن را تحمل نكند فرشته‏اى مقرّب، و نه پيغمبر مرسل و نه بنده‏اى كه آزموده باشد. عرضه داشتم: پس چه كسى آن را تحمل نمايد فدايت شوم؟ فرمود: هر كس كه ما بخواهيم اى ابوالصامت. ابوالصامت گويد: من چنين گمان دارم كه خداوند را بندگانى است كه از اين سه طايفه برترند. [30]

و در كافى از بعض اصحابمان روايت آمده كه گفت: به حضرت ابوالحسن صاحب العسكر امام هادى‏عليه السلام نوشتم: فدايت شوم؛ معنى فرموده امام صادق‏عليه السلام چيست كه: حديث ما صعب مستصعب آن را تحمل نكند فرشته مقرَّب و نه پيغمبر مرسل، و نه مؤمنى كه خداوند دلش را آزموده باشد؟ پس جواب آمد: همانا معنى فرموده امام صادق‏عليه السلام - اين‏كه آن را فرشته‏اى و پيغمبرى و مؤمنى تحمل نكند - آن است كه فرشته آن را متحمل نگردد تا اين‏كه به فرشته ديگرى غير خودش آن را برساند، و پيغمبر آن را تحمل نكند تا آن‏كه به پيغمبر ديگرى برساند، و مؤمن آن را تحمل ننمايد تا آن‏كه براى مؤمن ديگرى بازگو كند، و اين است معنى فرمايش جدّم‏. [31]

وجه دوّم: اين‏كه حكمت الهى مقتضى آن است كه مؤمنين در همه زمان‏ها منتظر ظهور مولايمان صاحب‏الزمان‏ ارواحنا له الفداء باشند، چنان ‏كه به اين معنى راهنمايى مى‏كند فرموده خداى تعالى: فَقُلْ إنَّما الغَيبُ للَّه فانتَظِرُوا إنّى مَعَكُمْ مِنَ المُنْتَظِرين؛ [32]

پس بگو داناى غيب است شما منتظر باشيد كه من هم با شما از منتظرانم. و بر اين مطلب اخبار بسيارى دلالت دارند كه در بحث انتظار پيش‏تر آورديم. پس اگر وقت ظهور آن حضرت را بدانند نقض غرض لازم مى‏آيد و پيش از رسيدن وقت معيّن از ظهورش مأيوس مى‏شوند، و اين مصالح متعددى را از بين مى‏برد، لذا وقت ظهور آن جناب پيش از رسيدن وقتش از آنان مستور مانده به خاطر رعايت مصالح متعدده‏اى.

وجه سوّم: در سِرّ مخفى داشتن علم به وقت ظهور از مردم، اين‏كه چون يكى از حكم‏هايى كه مقتضى غيبت است:

بررسى و امتحان مردم مى‏باشد، همين حكمت مقتضى مخفى داشتن علم به وقت ظهور حضرت حجّت‏ ارواحنا له الفداء از ايشان است، و گرنه بررسى و امتحان نسبت به بسيارى از افراد كه به ايمان داشتن تظاهر مى‏كنند ناتمام مى‏بود، تا اين‏كه شتابزدگان از ديگران جدا شوند، و اين وجه از اخبار بسيارى كه در آن‏ها غيبت حضرت قائم‏ ارواحنا له الفداء به آن تعليل شده آمده است، و قسمتى از آن‏ها را در اين كتاب آورديم، و از جمله:

در غيبت نعمانى از عبداللَّه ابن ابى‏يعفور آمده كه گويد: به امام صادق‏عليه السلام عرضه داشتم: فدايت گردم، با قائم‏ ارواحنا له الفداء از عرب‏ها چقدر خواهد بود؟ فرمود: مقدار كمى، عرض كردم: به خدا سوگند افرادى كه اين امر را بر زبان دارند تعداد بسيارى از آن‏ها هستند! فرمود: به ناچار بايد كه مردم بررسى شوند و از هم جدا گردند و غربال شوند، و خلايق بسيارى از غربال بيرون آيند. [33]

و در حديث ديگرى از ابوبصير مثل همين آمده است. و در همان كتاب از امام حسين بن على‏عليه السلام آمده كه فرمود: اين امرى كه انتظار داريد نخواهد شد تا اين‏كه بعضى از شما از بعض ديگر بيزارى جويند، و بر روى يكديگر آب دهان بيندازند، پس بعضى از شما بر بعض ديگر به كفر گواهى دهد، و يكديگر را لعنت نمايند، به آن حضرت‏ عرض شد: در آن زمان خيرى نيست، فرمود: تمام خبر در و در حديث آن زمان است، قائم ما قيام كند و همه آن امور را دفع نمايد. [34]

ديگرى از اميرالمؤمنين‏عليه السلام چنين آمده است: چگونه خواهى بود آن هنگام كه شيعيان اين چنين با هم اختلاف كنند - و انگشتان خود را در يكديگر داخل كرد - راوى گويد: عرضه داشتم: يا اميرالمؤمنين در آن هنگام هيچ خيرى نيست، فرمود: همه خير در آن وقت است، اى مالك در آن هنگام قائم ما قيام خواهد كرد.. . [35]

و از امام صادق‏عليه السلام است كه فرمود: به خدا كه شكسته خواهيد شد همچنان كه شيشه مى‏شكند، و همانا شيشه را بخواهند به حالت اوّل باز مى‏گردانند، به خدا كه همچون شكسته شدن سفال خواهيد شكست، و به درستى كه سفال شكسته مى‏شود و به حال اوّل برگردانده نمى‏شود، و به خدا غربال خواهيد شد، و به خدا از هم تميز يابيد، و به خدا كه بررسى خواهيد شد تا آنجا كه از شما باقى نماند جز اندكى. و در اينجا آن حضرت به عنوان كمى افراد باقى مانده دست خود را برگرداند. [36]

و از حضرت موسى بن جعفرعليه السلام است كه فرمود: همانا به خدا سوگند آن جريان نخواهد شد تا اين‏كه از هم تميز داده شويد، و بررسى گرديد، تا آنجا كه جز كم‏ترين افراد شما باقى نمانند. [37]

و از حضرت باقرعليه السلام است كه فرمود: هرگز، هرگز، آنچه به سوى آن گردن مى‏كشيد نخواهد رسيد تا اين‏كه بررسى شويد، و آنچه به سويش گردن مى‏كشيد نخواهد شد تا اين‏كه از يكديگر تميز يابيد، و آنچه به سويش گردن مى‏كشيد نخواهد شد تا اين‏كه غربال شويد، به خدا سوگند آنچه به سويش گردن مى‏كشيد نخواهد آمد مگر بعد از نوميدى، و نه به خدا سوگند آنچه به سويش گردن مى‏كشيد نخواهد آمد تا اين‏كه به شقاوت رسد هر آن‏كه اهل شقاوت است، و به سعادت رسد هر آن‏كه اهل سعادت است. [38]

و مثل اين روايت را محمد بن يعقوب كلينى به سند خود آورده، و در آنچه آورديم براى اهل هدايت و درك بسنده است.

وجه چهارم: اين‏كه اين كار مخفى داشتن وقت ظهورتفضُّلِ كامل و عنايت خاص نسبت به مؤمنانى است كه در زمان غيبت حضرت صاحب الزمان‏ ارواحنا له الفداء هستند، توضيح اين‏كه ظاهر از روايات - چنان‏كه سابقاً گذشت - آن است كه وقت ظهورِ فَرَج از امور بدائيّه است كه ممكن است به سبب بعضى از مصالح و حكمت‏ها، و به سبب تحقُّق يافتن يا نيافتن بعضى از شرايط كه بر مردم مخفى است زودتر يا ديرتر شود، پس اگر امامان‏عليهم السلام وقتى را به مردم خبر مى‏دادند سپس آن وقت به خاطر بعضى از اسباب و حكمت‏ها تأخير مى‏افتاد بسيارى از مردم به ترديد مى‏افتادند چون به نظرشان مى‏آمد كه آن برخلاف وعده خداوند - تعالى شأنه - مى‏باشد يا شك‏ها و شبهه‏ها به دل‏ها‏یشان راه مى‏يافت، و مولايمان حضرت ابوجعفر باقرعليه السلام به اين وجه اشاره فرموده در حديثى كه در كافى و غير آن روايت آمده از فضيل بن يسار كه گفت: به آن حضرت‏ عرضه داشتم: آيا براى اين امر وقتى هست؟ فرمود: وقت گذاران دروغ گويند، دروغ گويند، دروغ گويند، همانا موسى‏عليه السلام وقتى كه به دعوت پروردگارش رفت قوم خود را سى روز وعده داد، و چون خداوند ده روز بر آن سى روز افزود قوم او گفتند: وعده‏اى كه موسى داده بود بر خلاف شد، و كردند آنچه كردند، پس اگر ما برا‏یتان حديث كنيم و مطابق آنچه حديث گفته‏ايم پيش آيد بگوييد خداوند راست فرموده است، و هر گاه برا‏یتان حديثى بگوييم و برخلاف آنچه ما گفتيم پيش آمد بگوييد خداوند راست فرموده است، كه دو بار پاداش خواهيد يافت. [39]

مى‏گويم: احتمال مى‏رود اين‏كه دو بار پاداش يابند، يك بار براى ايمانشان، و بار ديگر براى صبرشان، غير اين را نيز محتمل است. واللَّه العالم.

توجه: منظور از بداء، ظاهر شدن تقدير چيزى براى بندگان است پس از آن‏كه به خاطر حكمت‏ها و مصالح خداوندى از آنان مخفى بوده است، و خدا داند كه چه چيزى را مخفى بدارد و چه مطلبى را آشكار سازد، و معنى بداء بر عامّه مشتبه گرديده لذا آن را إنكار كرده‏اند به گمان اين‏كه به سبب آن جهل بر خداى تعالى لازم مى‏آيد.

تتمّه و توضيح: بدان كه سه وجه اوّل از وجوهى كه آن‏ها را از كلمات ائمه معصومين‏عليهم السلام استفاده كرديم، سِرّ مخفى داشتن علم به وقت ظهور امام عصر ارواحنا له الفداء را به طور مطلق - يعنى وقت حتمى و بدايى - روشن ساختند، زيرا كه آن‏ها حكمت‏ها و مصالحى هستند كه مقتضى پوشيدگى هر دو وقت (حتمى و بدايى) مى‏باشند، چنان‏ كه بر اهل فن و كسانى كه با اخبار امامان‏عليهم السلام مأنوسند اين معنى پوشيده نيست.

وجه چهارم: فقط ناظر به سِرّ مخفى داشتن وقت بدايى از مردم است، چون اگر به آن وقت خبر داده مى‏شدند سپس حكمت خداوند اقتضا مى‏كرد كه از آن وقت به وقت ديگر تأخير افتد بيشتر مردم ترديد مى‏كردند، و دچار وسوسه مى‏شدند، و در حيرت و شبهه مى‏افتادند، چنان‏كه براى بنى‏اسرائيل اين اتفاق افتاد.

اگر بگوييد: پس چگونه بعضى از امور بدائيّه به مردم خبر داده شد سپس به خاطر مصالحى برخلاف آن امور واقع شد، چنان‏كه در جريان جوانى كه حضرت داوود عليه السلام مرگش را خبر داد، و زنى كه حضرت عيسى‏عليه السلام مرگش را خبر داد، و يهوديى كه پيغمبر ما صلى الله عليه وآله وسلم مرگش را خبر داد، و اين‏ها نمردند، و وقوع فَرَج و گشايش را در زمانى خبر دادند سپس به خاطر بعضى از حكمت‏ها و اسباب، به تأخير افتاد و در آن زمان واقع نشد، چنان‏كه در روايت ابوحمزه - كه سابقاً آورديم - ياد گرديده، و اين‏ها مايه گمراهى مؤمنين نشد، و در حيرت و شبهه نيفتادند؟

در جواب گويم: اين‏ها بدان جهت بوده كه حجّت‏هاى خداوند در ميان مردم حضور داشته‏اند و سرّ بداء و تأخير را برایشان بيان مى‏نمودند، و پرسيدن از آنان براى مردم ميَّسر بود، در حالى كه مؤمنين در زمان غيبت امام‏ از ديدار آن حضرت محجوب و از ملاقات و پرسش مسائل از آن جناب محروم هستند، بنابراين چنانچه از وقوع ظهور در وقت بدايى خير شوند، سپس به خاطر مصلحتى الهى آن وقت به تأخير افتد.

و امام و حجّت هم در ميان آنان نباشد تا از حيرت و اشتباه آن‏ها را برگرداند، و صدق آن اخبار و وجه مصلحت را برا‏یشان بيان سازد، در حيرت و اشتباه خواهند افتاد و در وادى ضلالت سقوط خواهند كرد، از همين روى براى مردم نه وقت حتمى بيان شد و نه وقت بدايى، امّا وقت حتمى: به جهت وجوه گذشته، و اما بدايى: به خاطر اين وجه كه بيان داشتيم، براى رأفت و مهربانى و شفقت نسبت به آن‏ها، و به خاطر حفظ آنان از لغزش و گمراهى.

اگر بگوييد: چنانچه مؤمنين به صدق امامانشان يقين دارند، و معتقد باشند كه در مقدرات الهى و خبرهاى غيبى بداء واقع مى‏گردد، در حيرت و گمراهى نخواهند افتاد، و در عقايد بر حق خويش متزلزل نخواهند شد، خواه اين‏كه امام در بين آنان حاضر باشد يا غايب.
در جواب گويم: اين حال و وضع مؤمنين كامل است كه ايمان در دلهایشان رسوخ يافته، و با دليل و برهان محكم گرديده و خداى تعالى آنان را با وحى از جانبِ خود تأييد فرموده، و اينان نسبت به سايرين اندك هستند، امّا اكثر افراد عقل و ايمانشان ضعيف است، و مانند گياه تازه برآمده با وزش بادها به راست و چپ متمايل مى‏گردند و گاهى مى‏افتند و گاهى برمى‏خيزند، لذا امامان‏عليهم السلام خواسته‏اند اين‏ها را مواظبت و رعايت كنند تا قوّتشان كامل شود و آمادگى‏شان به مرحله مطلوب برسد، و آنچه مايه سقوط و از هم پاشيدگى‏شان مى‏شود از آنان دفع نمايند، از اين روى امامان‏عليهم السلام بسيارى از مطالب را از عدّه زيادى از اصحاب و شيعيانشان مخفى مى‏داشته‏اند به جهت حفظ آن‏ها و مهربانى نسبت به ايشان، چونكه امام‏: پدر شفيق و مهربان است چنان‏كه در حديث صفات و فضيلت امام در كافى [40] و غير آن روايت آمده است. و از آنچه ياد كرديم معلوم گشت اين‏كه حضرت موسى‏عليه السلام وقت بدايى را به بنى‏اسرائيل خبر داد گمراه كردن آن‏ها نبود، و تقصيرى در حق ايشان ننموده، بلكه اين امتحان كردن و بررسى نمودن آنان بود به امر خداى عزوجل، چون وقتى مى‏خواست از نظر آن‏ها غايب شود برادرش هارون را به جانشينى خود بر آنان گماشت، و او را حجّتى برایشان قرار داد، پس آن‏ها بودند كه با اعراضشان از حجّت و رها كردن رجوع به او، براى كشف حيرت و شبهه تقصير داشتند بلكه خواستند هارون را بكشند، چنان‏كه گفت: ابن اُمَّ إنَّ القومَ اسْتَضْعَفُونى وَكادُوا يَقْتُلونَنَى؛ [41]

اى فرزند مادرم اى جان برادرم همانا قوم مرا خوار و زبون داشتند و نزديك بود به خاطر ممانعت كردنم از انحرافشان مرا به قتل رسانند. و خداى تبارك و تعالى فرموده: وَلَقَدْ قالَ لَهُمْ هارونُ مِنْ قَبلُ يا قوم إنَّما فُتِنتُم بِهِ وَإنَّ رَبَّكُمُ الرَّحمنُ فاتَّبِعُونى وَأطيعوا أمرى . قالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيهِ عاكِفِينَ حَتّى يَرجِعَ إلَينا مُوسىَ؛ [42]

و به درستى كه هارون پيش از آن‏كه موسى باز آيد گفت اى قوم به هوش باشيد كه اين گوساله اسباب فتنه و امتحان شما گرديد و محقَّقاً بدانيد كه پروردگار شما خداى مهربان است پس شما پيرو من باشيد و فرمان مرا اطاعت كنيد، قوم گفتند ما به پرستش گوساله ثابت مانيم تا وقتى كه موسى به ما باز گردد. اگر بگوييد: از حضرت حجّت‏ ارواحنا له الفداء وارد شده: و امّا حوادث و پديده‏هايى كه واقع مى‏شوند پس در آن‏ها به راويان احاديث ما مراجعه كنيد كه آنان حجّت من بر شمايند و من حجّت خداوند برايشانم... [43]

و علما را در زمان غيبت خود حجّت بر بندگان و مرجع آنان قرار داد، بنابراين همان‏طور كه مؤمنانى كه در زمان حضور امامان‏عليهم السلام بودند حجّت بر آنان تمام شده، و راه بر طرف گشتن حيرت و شبهه و برداشته شدن آنچه مايه لغزش و ضلالت است برا‏یشان روشن گرديده بود، به خاطر دسترسى به پرسش از امامان‏عليهم السلام، هم‏چنين مؤمنانى كه در عصر غيبت هستند حجّت بر آنان تمام گشته، و راه راست برا‏یشان روشن شده به خاطر رجوع به علماى عاملى كه آثار ائمه اطهار را بيان مى‏كنند و حاملان علوم ايشان هستند، كه مردم در هر جريانى كه وجه آن را نمى‏دانند و هر شبهه‏اى كه در ذهنشان وارد مى‏شود، به آن علما مراجعه نمايند، پس ضررى نداشت كه وقت بدايى ظهور كه احتمال تأخير افتادنش از جهت بعضى حكمت‏ها و مصالح هست به آن‏ها گفته مى‏شد؟

در جواب گويم: اوّلاً: ممكن است در بعضى از زمان‏هاى غيبت دورانى بيايد كه علم مخفى گردد، يا به خاطر فقدان علما، و يا بر اثر مخفى گشتن آنان به سبب چيرگى باطل و اهل آن، و آن دوران در اخبار:

زمان فترت و سبطه ناميده مى‏شود، و در آن هنگام مؤمن كسى را نخواهد يافت كه شبهه و حيرت را از او دفع نمايد و وجه مصحلت و حكمت را برايش بيان سازد.

و بر اين معنى دلالت دارد روايتى كه شيخ نعمانى‏قدس سره در كتاب الغيبه به سند خود از ابان بن تغلب‏رحمه الله از حضرت ابى عبداللَّه امام صادق‏عليه السلام آورده كه فرمود:

يأتى عَلى النّاسِ زَمانٌ يُصيبهُمْ فيها سَبَطَةٌ يَأرزُ العِلْمُ كَما تَأرزُ الحَيَّةُى جُحْرِها فَبينَما هُمْ كَذلِكَ اذ طَلَعَ عَلَيْهِمْ نَجْمٌ قلتُ: فَما السَّبَطة؟ قال: الفَتْرةُ: قلتُ: فكيف نَصْنَعُ فيما بينَ ذَلِكَ؟ فقال‏عليه السلام: كُونُوا عَلَى ما أنتُم عَلَيهِ حَتّى يُطْلِعَ اللَّه لَكُمْ نَجْمَكُمْ؛ [44]

زمانى بر مردم خواهد آمد كه سبطه‏اى به آنان رسد و علم مخفى شود همچنان كه مار خودش را در سوراخش مخفى مى‏سازد، پس در همين حال به ناگاه ستاره‏اى بر مردم طلوع مى‏نمايد.

راوى گويد: عرضه داشتم: سبطه چيست؟ فرمود؛ فترت فاصله زمانى كه موجب سستى دين و اعتقاد مردم گردد، عرض كردم: در آن ميان چكار كنيم؟ فرمود: بر همان اعتقادى كه هم اكنون داريد بمانيد تا اين‏كه خداوند ستاره‏تان را برا‏یتان برآورد.

توضيح: يَأرز بر سه وزن يَنْصُرُ و يَضْرِبُ و يَعْلَمُ مى‏آيد، به تقديم رائ بر زاى، يعنى: مخفى مى‏شود.

ثانياً: هر چند كه علماى بزرگوار در زمان غيبت نواب امام‏عليه السلام هستند، و در آنچه از قضايا و احكام بر مردم وارد مى‏شود مرجع آنانند، و در مسائل حلال و حرام حجّتِ بر آن‏هايند، ولى حكمت‏هاى تقديرات و مصالح تغييرات را نمى‏دانند، و از وجوه بدا و اسباب قضا آگاه نيستند، و بسيار مى‏شود كه حيرت بر طرف نمى‏شود و شبهه از بين نمى‏رود مگر با بيان وجه مصلحت و توضيح حِكمت، چنان‏كه از حديث ابوحمزه دانستى كه از حيرت بيرون نيامد مگر بعد از آن‏كه امام‏ وجه تأخير فَرَج را از آن وقتى كه اميرالمؤمنين‏عليه السلام خبر داده بود بيان فرمود، و همين طور در نظاير و امثال آن چنان‏كه بر كاوش كننده در اخبار و سِيَر پوشيده نمى‏ماند، و ذكر آن‏ها ما را از مقصود اصليمان در اين كتاب خارج مى‏نمايد، و خداى تعالى هدايت كننده به راه راست است.

حاصل اين‏كه كشف مُعضلات و حلّ مشكلات و مانند آن‏ها از وظايف و شئون امام‏ است، و كشف نشدن آن‏ها در زمان غيبت به مردم مربوط مى‏شود، چونكه آن‏ها سبب مخفى ماندن امام‏ مى‏باشند، خداى تعالى بر ما منّت گذارد به تعجيل فَرَج و ظهور آن حضرت‏ و ديدارش را با عافيت نصيبمان فرمايد.

ثالثاً: البته خداوند نسبت به بندگانش لطيف است، و الطاف او بر دو گونه است :

گونه اول: الطافى است كه به حكم عقل و نقل بر او واجب است، و اين همان است كه خلاف آن قبيح و زشت مى‏باشد، و خداوند اصلاً قبيحى را انجام نمى‏دهد، چون بر او - عزَّ شأنه - قعل قبيح مُمتنع است، و اين همان است كه در زبان‏ها متداول و مشهور شده اين‏كه:

لطف بر خداى تعالى واجب است، و در اين گونه لطف هيچ تفاوتى بين زمان‏ها و اشخاص نيست، مثل اين‏كه تكليف به كارى كند كه مقدور نيست كه بر خداى تعالى قبيح است، و تكليف كردن به چيزى كه بندگان راهى به علم يافتن به آن ندارند، لذا مبعوث كردن پيغمبران به قاعده لطف واجب است، و معجزه دادن به ايشان به قاعده لطف واجب است، و تمام اهل عالَم در همه زمان‏ها و مكان‏ها در اين گونه لطف مساوى هستند.

گونه دوّم: آن است كه به حكم عقل واجب نباشد بلكه از روى تفضُّل و إحسان درباره هر كس كه بخواهد به هر منظور و هر گونه بخواهد انجام مى‏دهد، از او سؤال نشود از آنچه مى‏كند و اين بندگان هستند كه مورد سؤال واقع مى‏شوند. [45]

و از اين گونه است لطف خداوند بر امت مرحومه محمّديه‏صلى الله عليه وآله وسلم به برداشتن تكليف‏هاى سخت از آن‏ها چنان‏كه در آيه شريفه است: وَلا تَحمِلْ عَلَينَنا إصْراً كَما حَمَلْتُهُ على الَّذينَ مِنْ قَبْلِنا؛ [46]

بار خدايا تكليف گران و طاقت فرسا را چنان‏كه بر پيشينيان نهادى بر ما مگذار. و نيز اين گونه است مخفى داشتن علم به وقت بدايى ظهور امام‏ از مؤمنان و دوستان آن حضرت، چون خداى عزوجل هر چند كه حُجّت را بر آنان تمام كرده و به وسيله عقل و نقل راه را برا‏یشان روشن ساخته كه صداقت امامانشان و تماميّت حجتشان را بيان فرموده به طورى كه براى هيچ كس در افتادن به شبهه و گرفتار گشتن در حيرت عذرى نيست، ولى از جهت شأن امامانشان و رعايت وضع ضعيف‏ترين افرادشان و كمى تعدادشان بر آنان منّت نهاد و خبر يافتن از وقت بدايى كه مى‏داند ظهور از آن تأخير مى‏افتاد را از آن‏ها پوشيده داشت براى حكمت و مصلحتى و به خاطر لطف و تفضلُّل و شفقت نسبت به آنان، و مرحمت و احسان برا‏یشان، تا به حيرت نيفتند، و شبهه‏اى به ذهنشان راه نيابد. و از آنچه ياد كرديم - بحمداللَّه و له المنّه - سِرّ كتمان نمودن علم به وقت ظهور امام‏ از ساير مردم از عوام و خواص معلوم شد، هم وقت حتمى و هم وقت بدايى آن، و بر تو باد كه در آنچه ياد كرديم وقت و تأمل كنى كه از سخنان ائمه اطهارعليهم السلام - كه خداى تعالى ما را در بهشت در جوار آنان إسكان دهد - گرفته شده است.

مطلب سوّم: ظاهر از عمومات بسيارى كه در روايات زيادى وارد گرديده كه دلالت دارد بر اين‏كه امامان‏عليهم السلام آنچه بوده و خواهد بود تا روز قيامت همه را مى‏دانند، و آنچه روايت آمده در توصيف امام‏ به اين‏كه نسبت به هيچ چيز جاهل نيست، و آنچه وارد شده كه علم همه چيز در قرآن است به جهت فرموده خداى تعالى: وَنَزَّلْنا عَلَيْكَ الكِتابَ تِبْياناً لِكُلّ شَى‏ء؛ [47] و ما كتاب قرآن را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز است.

و امام آن‏ها را از آن استخراج مى‏كند، و خداى تعالى فرمود: وَما مِنْ غائبَةٍ فيى السَّماءِ وَالأرْضِ إلَّا فِي كتابٍ مُبينٍ؛ [48] و هيچ امرى در آسمان و زمين پنهان نيست مگر اين‏كه در كتابى آشكار مسطور و ضبط است.

و فرموده خداى عزوجل: ثُمَّ أوْرَثْنا الكِتابَ الَّذينَ اصْطَفَينا مِنْ عِبادِنا؛ [49] پس از آن كسانى را كه از بندگان خود برگزيديم وارث علم كتاب گردانيديم. و آنان - چنان‏كه در روايت آمده - امامان‏عليهم السلام مى‏باشند، و فرموده خداى عزوجل: وَكُلَّ شىْ‏ءٍ أحْصَيناهُ فِي إمامٍ مُبينٍ؛ [50] و همه چيز را در امام آشكارى به شماره آورده‏ايم.